De streek ten noorden van het IJ en ten oosten van de Zaanstreek. Aanvankelijk werden tot Waterland, dat steeds een waterschap vormde (zie: De ➝ Waterlanden en ➝ Waterstaat), de stad Monnickendam en het gebied van zes hoofddorpen gerekend, te weten: Broek in Waterland (als middelpunt).
Landsmeer, Ransdorp, Schellingwoude, Zuiderwoude (al in 1811 met Broek verenigd) en Zunderdorp. Door 20e-eeuwse ontwikkelingen, uiteindelijk resulterend in gemeentelijke samenvoegingen, is de naam Waterland nu verbonden aan een groter gebied, waarbij Purmerend min of meer het centrum van gezamenlijke verzorgende diensten werd. Tot dit gebied behoort nu bijvoorbeeld ook de gemeente ➝ Wormerland als samenvoeging van de voormalige gemeenten Wormer, Jisp en Wijdewormer. Eerder werden Wormer en Jisp tot de Zaanstreek gerekend, terwijl de in 1626 drooggelegde Wijde Wormer een afzonderlijke waterstaatkundige en gemeentelijke eenheid vormde. Oostzaan dat als ‘moederdorp’ van Oostzaandam tot de Zaanse dorpen behoorde, neemt een moeilijk te definiëren tussenpositie in, het is zowel op Amsterdam als op Waterland en Zaanstad georiënteerd.
Niet alleen landschappelijk, ook in menig ander opzicht is Waterland steeds met de Zaanstreek vergeleken en ook min of meer verbonden geweest. Maar terwijl de Zaanstreek sinds de 17e eeuw een industriële ontwikkeling doormaakte, bleef Waterland een overwegend agrarisch gebied. Dit kan als voornaamste oorzaak worden gezien van het gegeven dat de feitelijke eenheid steeds minder als zodanig werd ervaren.
