Wetenschap, die zich bezighoudt met het noteren, tellen en rangschikken van bevolkingsgegevens. Van 1840 af zijn op grond van zo betrouwbaar mogelijk te achten volkstellingen zulke gegevens bekend.
De hierna verwerkte bewonersaantallen van vóór 1840 zijn verzameld uit allerlei bronnen, berusten voor een groot deel op schattingen en worden hoewel naar nauwkeurigheid is gestreefd onder enig voorbehoud vermeld. De statistische verwerking heeft plaats in twee na elkaar opgenomen tabellen, de eerste van 1477 tot 1815, de tweede beginnend bij de volkstelling van 1840.In dit artikel wordt uiteraard alleen het bevolkingsverloop in de Zaanstreek behandeld. Bij de vermelding der (al dan niet voormalige) gemeenten zijn in deze encyclopedie ook steeds bevolkingscijfers opgenomen, terwijl bij de verschillende, afzonderlijk behandelde, kerkgenootschappen zoveel mogelijk de aantallen lidmaten zijn vermeld.
De omvang der bevolking was in het verleden steeds afhankelijk van de beschikbare werkgelegenheid: toename of daling van het aantal arbeidsplaatsen werd vrijwel steeds gevolgd door stijging of vermindering van het aantal inwoners. Pas in de 20e eeuw veranderde dit door de toegenomen mobiliteit. De bevolkingsomvang is sindsdien veel meer verbonden met het aantal beschikbare woningen - en in zekere zin ook met de kwaliteit daarvan dan met de werkgelegenheid.
Over de vroege bewoning van de Zaanstreek zijn slechts verspreide gegevens bekend. Voor zover kerken of dorpsoverheden zulke cijfers noemden, verdienen ze enige twijfel: de kerken neigden uit overwegingen van prestige tot te hoge vermelding, terwijl de dorpen soms weer te lage inwonersaantallen verantwoordden in verband met de belastingafdracht aan hogere overheden. Ook enkele andere kanttekeningen zijn nuttig.
De gegevens zijn namelijk afkomstig uit ongelijksoortige tellingen. De cijfers afkomstig van kerken en dorpsoverheden zijn niet de enige die argwaan verdienen. In tabel 1 zijn ook de vroege haardstedetellingen verwerkt, die per definitie tot onnauwkeurigheid leidden doordat de gemiddelde gezinsgrootte (of beter: het aantal bewoners per haardstede) op aanname moest berusten. Voorts zijn bijvoorbeeld belastinggegevens en opgaven van het aantal weerbare mannen omgewerkt tot bevolkingstotalen. Maar de schattingen zijn weloverwogen. De cijfers van 1622 en 1795 berusten op volkstellingen.
Over de periode tussen 1672 en 1742 ontbreekt feitelijke documentatie, maar doordat het verschil in inwonersaantallen tussen genoemde jaren gering is en het landelijke beeld van deze periode bovendien op een vrijwel stabiel gebleven bevolkingsomvang duidt, zijn de door ons vermelde cijfers o.i. redelijk betrouwbaar. BIJ het raadplegen van de tabellen dient men te beseffen dat Oost- en West-Knollendam niet afzonderlijk konden worden vermeld. Oost-Knollendam behoorde demografisch steeds tot de banne of de gemeente Wormer, terwijl West-Knollendam aanvankelijk bij Westzaan (of de banne van Westzanen) werd geteld en de Westknollendammers na 1930 bij de inwoners van Wormerveer worden gerekend. De buurtschap Nauerna is evenmin afzonderlijk opgenomen, de bevolking wer vroeger bij die van Westzaan geteld (en niet, zoals nu logischer wordt geacht bij die van Assendelft). Bedacht moet ook worden dat Westzaan en Krommenie aanvankelijk één banne vormden, zodat bij een aantal vroege vermeldingen een afzonderlijke opgave voor Krommenie/Krommeniedijk ontbreekt. Het zal tenslotte opvallen dat de totaaltellingen niet overeenkomen met de som van de opgenomen aantallen per verticale kolom. Dat heeft enkele oorzaken, waarvan de belangrijkste is dat vaak zij het bij benadering wel het aantal inwoners van de gehele Zaanstreek kon worden berekend, ofschoon voor bepaalde jaren de inwonersaantallen van enkele afzonderlijke gemeenten oningevuld moesten blijven.
Dat 1970 als laatste jaar van vermelding werd gekozen hangt samen met de gewijzigde gemeentelijke indeling: per 1 januari 1974 werden zeven gemeenten samengevoegd tot Zaanstad. De inwonersaantallen bedroegen in 1988: Jisp 943, Oostzaan 7102, Wormer 11235 en Zaanstad 128.809, zodat de gehele Zaanstreek ruim 148.800 inwoners telde. Naar wordt aangenomen bedraagt dit aantal thans (medio 1989) meer dan 150.000, waarvan rond 130.000 in Zaanstad.
Eerder is vermeld dat groei of daling van de bevolkingsaantallen vroeger samenhing met de toe- of afname der economische bedrijvigheid. Bij het trefwoord ➝ Economische geschiedenis is beschreven hoe handel en nijverheid zich ontwikkelden. In demografisch opzicht had vooral de daar behandelde periode van snelle expansie (eerste helft 17e eeuw) tot gevolg dat aan de vraag naar arbeidskrachten alleen kon worden voldaan door een zekere instroming van migranten, de natuurlijke bevolkingsaanwas door geboorte-overschotten in die tijd toch al gering was onvoldoende. Het aantal buitenlandse migranten is onbekend, maar mag niet overschat worden. Bij bestudering van kerkelijke attestaties blijkt dat men in de eerste plaats vanuit het landelijke Zaanse gebied naar de plaatsen trok waar de nijverheid zich had gevestigd. Dat zou er op kunnen wijzen
1477 1514 1543 1569 1622 1672 1742 1795 1815
Assendelft (banne van) 1300 1231 1210 2501 2186 1946 Jisp 538 881 881 621 (banne van)
Koog aan de Zaan 30 1563 1626 1647 Krommenie 600 1947 3540 2873 2164 1809 (banne van) Oostzaan 1692 1101 921 Oostzaandam 6241 4938 Oostzanen 1692 5389 6300 7933 6039 (banne van) Westzaan 500 472 2669 2364 1839 Westzaandam 283 6315 5179 Westzanen 1000 2153 4968 6237 13410 12733 (banne van) Wormer 1462 3486 1731 1415 1120 1310 (banne van) Wormerveer 95 100 1572 2084 1871 Zaandam 275 12556 10117 8376 Zaandijk 95 1291 1480 1615 Zaanstreek 6431 7076 7200 12691 20134 25000 27000 25185 21700 De loop van de bevolking in de Zaangemeenten van 1840 tot 1970.
