Van oudsher huis- en offerdier, symbool van de vruchtbaarheid en vlees- en worstleverancier - maar niet in islamitische landen of in de joodse cultuur, waar het varken als onrein wordt beschouwd. Ook in de wereld van het bijgeloof speelt het dier een belangrijke rol.
Het varken is een gelukssymbool (‘zwijnen’). Het waarom is omstreden. Wellicht hangt het samen met de hoge waardering die de Germanen, Grieken en Romeinen voor het dier hadden. Wilhelm Busch rijmt: ‘Een slimme man vereert het zwijn; / Want hij heeft nu al trek. / Vanbuiten oogt het dier niet fijn, / Maar binnen zit het spek.’ Het Zeppelin-luchtschip uit de Eerste Wereldoorlog had levende varkens als mascottes aan boord, en tot de gelukssymbolen op nieuwjaarskaarten hoort naast de schoorsteenveger en het klavertjevier zonder meer het varken.In tegenstelling tot het gelukaanbrengende dier heeft het varken in het aanvangsbijgeloof (zie voortekens, goede en slechte) een negatieve werking. Stuit een huwelijksstoet op varkens, dan duidt dat op een slecht huwelijk. Over de dan te nemen afweermaatregelen vertelt Paul Drechsler (Sitte, Brauch und Volksglaube in Schlesien): ‘Om het ongeluk af te weren, maakt men naar de varkens die betrokken waren bij de ontmoeting drie buigingen of men spuugt en zegt: “Pfui, pfui!”’
Men verdacht het varken ervan een duivels- of een heksenwezen te zijn. De duivel nam gaarne een varkensgedaante aan, en als de heksen geen bezem voorhanden hadden, dan vlogen ze net zo lief op een zeug - zoals in de Walpurgisnacht in Goethes Faust: ‘Zal dat niet de oude Baubo zijn! / Gezeten op een moederzwijn. / Ze heeft zichzelve overklast! / Vrouw Baubo voor! Dus opgepast! / Een krachtig zwijn, moe voelt zich wel! / Daar volgt het ganse heksenstel.’ Jezus dreef bij zijn exorcisme de demonen in een kudde van tweeduizend varkens, die zich in duivelse paniek in zee stortten.
In de volksgeneeskunde was het varken een gewild artikel: schurft behandelt men met vers varkensvet (toevoeging: een geplette pad); tegen kortademigheid helpt het omwikkelen van de patiënt met de darm van een pas geslachte zeug; bedplassers gaf men varkensgenitaliën te eten; varkensurine werd gedronken door patiënten met blaasproblemen; en varkensmest gold als een universeel geneesmiddel.
→ Jongenswens.
