Spaans prozaschrijver (Belmonte, bij Calatayud, 8 Jan. 1601 - Tarazona 6 Dec. 1658), trad in 1619 in de Jezuïetenorde. Hij werd rector van het Jezuïetencollege te Tarragona.
In Madrid en in Valencia verwierf hij een grote naam als kanselredenaar. De slag bij Lérida woonde hij bij als aalmoezenier (1646). De laatste jaren van zijn leven werden vergald door moeilijkheden met zijn orde. Immers, op het toppunt van zijn roem, werd hij naar Graus (prov.
Huesca) verbannen, omdat hij El Criticón zonder verlof van zijn superieuren had gepubliceerd.De meeste werken van Gracian werden ondanks de bezwaren van de auteur, gepubliceerd door zijn vriend de archaeoloog Vincencio Juan de Lastanosa uit Huesca, die ze toeschreef aan „Lorenzo Gracian Infanzón.” El Discreto (1646) verscheen anoniem, het eerste deel van El Criticón (1651) onder de naam Garcia de Marlones, anagram van Gracian de Morales.
Het oeuvre van Gracian kan in drie groepen verdeeld worden: vooreerst die van de verhandelingen over de volmaakte mens, waartoe gerekend moeten worden El Héroe, El Politica en El Discreto. El Héroe (1637) is Gracian’s eersteling, waarin men o.a. de invloed waarneemt van de Dette memorabili di personaggi illustri (1608) van Giovanni Botero, en van L’Honneste-homme (1630) van Nicolas Faret. Het boekje is één verheerlijking van het individualisme: de opvoeding van het individu en de voortreffelijkheid van het individu zijn de auteur alles. Voor de massa voelt hij niets.
Zowel in El Héroe als in El Politica Don Fernando el Católico (1640) tracht Gracian de koningen in te wijden in de moeilijke kunst van het regeren. De stijl van beide
geschriften is, evenals die van El Discreto, zeer gezocht en bondig. De tweede groep wordt gevormd door die werken welke de houding van de mens tegenover het leven en de natuur behandelen. Het zijn het Oraculo manual en El Criticón. Het Oraculo manual,y Arte de Prudencia (1647) is het best gekende, maar niet het beste werk van Gracian. Ook in deze verzameling van driehonderd maximes, in Gracianeske trant toegelicht, is het doel de opvoeding van het individu.
Het Oraculo werd in het Duits vertaald door Schopenhauer, die het pessimisme en de misogynie van de Spaanse denker zeer waardeerde. El Criticón (3 dln, 1651-1657), het meesterwerk van de auteur, is een allegorische roman in drie delen, waarin de oude Critilo, de wijze mens, als schipbreukeling op St Helena gestrand, de jonge wilde, de natuurmens Andrenio ontmoet. Wijsheid en natuur komen zo met elkander in aanraking. Critilo leert de jongeman allereerst spreken, waarop deze zijn ziel voor de grijsaard blootlegt, die hij op zoek naar geluk volgt naar Spanje, Frankrijk, Duitsland en Italië, waar Critilo zijn discipel overal aanraadt zich te hoeden voor de mensen. Men heeft in deze roman een voorganger van Robinson Crusoe (1719) willen zien.
De derde groep is die welke de stijl van het tijdvak behandelt. De Arte de Ingenio, Tratado de agudega (1642), omgewerkt onder de titel Agudezay Arte de Ingenio (1648) is een theoretische verhandeling over conceptistische rhetorica, die getuigt van een enorme belezenheid van de grote conceptista die Gracian was. Buiten de drie groepen valt El Comulgatorio (1655), een devoot werk, het enige dat de auteur in het openbaar als het zijne erkende.
PROF. DR C. F. A.
VAN DAM
Bibl.: El Discreto, Oráculo manual y arte de prudenca v El Héroe, ed. A. de Gastro (Madrid 1873), in de Bib. de Aut. Esp., t. LXV; El Hérce y El discreto (Madrid 1900); El Héroe, ed.
A. Coster (Chartres 1911); E. Polltico door F. el G. (Madrid 1934); El Criticón, ed. M.
Romera-Navarro, 3 dln (Philadelphia 1938-1940); Tratados politicos. Texto establ. por G. J. Andrew (Barcelona 1941).
Ned. vert.: Handorakel en kunst om wijs te leven. Uit het Sp. door A. A. Fokker (Amsterdam 1907).
Lit.: C. Borinski, B. G. und die Hofliteratur in Deutschland (1894); B. Groce, I trattatisti italiani del Concettismo e B.
G. (Napoli 1899, Atte dell’ Acc. Pontaniana nr 29); A. Coster, B. G., in: Rev. hisp.
XXIX (1913); P. v. Hoensbroeck, Ein Stück Jesuitenmoral aus des Jesuiten B. G.’s Handorakel (Leipzig 1918); A. F.
G. Bell, B. G. (Oxford 1921. Hisp. notes and raonographs nr 3); B.
G. Pages caractéristiques préc. p. une étude crit. p. A. Rouveyre, Trad. orig. et not p.
V. Bouiller (Paris 1925); L. Pfandl, B. G. (1929); A. v.
Praag, Traducciones neerlandesas de las obras de B. G., in: Hisp. review (1939); Werner Krauss, Gracians Lebenslehre (1947).
