Bayonne, eene sterke stad in het Fransche departement Basses Pyrenées en gelegen op de plek, waar de Nive en de Adour zich vereenigen, telt omstreeks 20000 inwoners en is verdeeld in 3 voorname wijken, namelijk Groot-Bayonne op den linkeroever der Nive, Klein-Bayonne tusschen deze en de Adour, en de voorstad St. Esprit op den regteroever van de Adour. Zij heeft breede, regte straten en is door hechte vestingwerken omgeven. De citadel, een meesterstuk van Vaulan, is nog nooit veroverd.
De hoofdkerk, in 1143 gebouwd, is er wegens haren zuiveren stijl zeer merkwaardig. De zeden en gewoonten der ingezetenen doen er reeds aan Spanje denken. Men vindt er een godgeleerd seminarium, eene zeevaartschool enz. De nijverheid levert er wijn, brandewijn, likeuren, chocolade, glaswerk, ham enz. De haven is er echter niet toegankelijk voor groote schepen.
Bayonne, door de Romeinen Lapurdum genoemd, dagteekent reeds van de 3de eeuw onzer tijdrekening. De hertogen van Gascogne verdreven daaruit tegen het einde der 10de eeuw de Normandiërs en schonken haar stedelijke regten. In de dagen der Engelsche heerschappij nam hare welvaart toe. Door Hendrik IV werd zij aan het adellijk geslacht Grammont geschonken; door bemiddeling van Richelieu viel zij aan een secretaris van dezen ten deel, waarna de stad zich vrijkocht van dezen voor 24000 francs. Zij is sterk achteruitgegaan door de verzanding van den mond der Adour.
Bij herhaling heeft Spanje pogingen aangewend, om zich van Bayonne meester te maken. In 1660 werd er de Vrede der Pyreneeën gesloten, en Lodewijk XIV liet haar bevestigen als een bolwerk van Frankrijk. In 1784 werd zij tot eene vrij-haven verklaard, waardoor er de handel aanmerkelijk toenam. Gedurende de groote Revolutie was Bayonne eene verzamelplaats van priesters en aristocraten, die met Spanje heulden.
In 1808 had er de bijeenkomst plaats van Napoleon I met Karel IV van Spanje en met den prins van Asturiën, waarna beide laatsten hunne regten op Spanje aan den Keizer afstonden. Deze riep nu te Bayonne eene algemeene Spaansche Junta zamen, die eene constitutie opstelde en afkondigde, waarna Jozeph Napoleon zich naar Madrid begaf. Tevens werd er de “Conventie van Bayonne” tusschen Frankrijk en het groothertogdom Warschau onderteekend tot groot nadeel van de Berlijnsche bank. Napoleon I schonk aan Bayonne een aanzienlijk grondgebied, onder voorwaarde, dat er gebouwen op gesticht moesten worden, — ’t geen echter eerst veel later is geschied. In 1814 is de stad door de Spanjaarden en Britten vruchteloos belegerd, en later, gedurende den Spaanschen burgeroorlog, was zij een toevlugtsoord voor velen.
