ital. Syracusa, vroeger ook Siragosa.
1) Prov. van het koninkrijk Italië, neemt het z.o. deel van ’t eiland Sicilië in, ligt aan de Middell. zee en overigens tusschen Catania en Caltanissetta; is 3735 km.2 gr. en telde in 1901: 427.507 inw.; bevat eenige bergen van ten hoogste 1000 m. en enkele kleine kustrivieren, en is uitermate vruchtbaar; zij brengt graan, wijn, olijven en zuidvruchten voort,
2) Hoofdstad der gelijknamige provincie, in de oudheid de voornaamste stad van Sicilië, ligt op het eiland Ortygia, dat slechts door een smalle strook water van den vasten wal is gescheiden en ten n. begrensd wordt door de Groote haven (Porto Grande), waarin de Anapo uitmondt, ten z. aan de Kleine haven (Porto Piccolo); telde in 1901 als gemeente 32.030 inw.; heeft nauwe, bochtige straten, een kathedraal (gebouwd op de fundamenten van een dorischen Diana- of Minervatempel, ruïnen van een griekschen tempel en van antieke baden en middeleeuwsche paleizen, een belangrijk museum (oudheden, munten enz.). In het zuidelijk gedeelte van de stad bevindt zich de bron van Arethusa (zie bij Alpheios), door de bewoners la Parrucea geheeten. S., in de oudheid de grootste en voornaamste stad van Sicilië, het eene oog des eilands (het andere was Agrigentum), is door Doriërs onder aanvoering van Archias gesticht, in 735 v. Chr. Eerst bepaalde de stad zich slechts tot het vlak aan de kust gelegen eiland Ortygia, weldra breidde zij zich echter uit en bevatte toen 4 of met Epipolae 5 afzonderlijke wijken, waarvan elk met een muur omgeven was. Deze waren: 1) het eiland Ortygia, het oudste gedeelte met de bron Arethusa, de tempels van Artemis en Athene, het paleis van Hiero, later door de praetors bewoond, en de stevig versterkte acropolis, die Timoleon slechten liet. Door een smal kanaal was het van het vasteland gescheiden, waarmede het eerst door een dam, later door een brug vereenigd was; 2) Achradina, ten n. van het vorige, dat de steile hoogte der oostzijde besloeg, goed versterkt, met een forum, prytaneum, curia enz., den tempel van Zeus, Olympius, het theater, de groote catacomben; 3) Tyche, ten o. grenzende aan het noordelijk gedeelte van Achradina, genoemd naar een tempel van Tyche, het volkrijkste gedeelte der stad met het gymnasium; 4) Neapolis, vroeger Temenites, ten z. van Tyche, ten w. van Achradina, met het grootste theater van geheel Sicilië en verscheiden tempels. De muur tegen het 5de deel der ^stad Epipolae is waarschijnlijk op bevel van *Dionysius den Oude omvergehaald. Epipolae besloeg de aanzienlijke hoogte ten w. van Neapolis en Tyche en bestreek de overige deelen. De vestingwerken door Dionysius aangelegd maakten S. tot een der sterkste vestingen. In Epipolae lag de versterkte heuvel Euryalus, ten w. buiten den muur, het kasteel Labdalum. S. had een omvang van 180 stadiën (4y2 geogr. m.), nog grooter dan die van Rome. Ten w. van Ortygia lag de groote haven, 80 stadiën in omvang die met ketens kon afgesloten worden; de kleine haven, in het n.o. van Artygia, was omringd door werven en arsenalen en kon geheele vloten bevatten. In het w. der stad bevond zich de groote waterleiding, die door de Atheners werd afgesneden. Ten z. van S. in de nabijheid der bron Cyane lag het Olympieum, een groote tempel van Zeus en de havenplaats Dascon. De stad had aanvankelijk een aristocratischen regeeringsvorm; vervolgens werd het een tyrannie, onder Gelo en Hiero (zie ald.). Daarop volgde democratie, waaronder de stad reeds begon te vervallen en in den peloponnesischen oorlog den aanval der Atheners te verduren had. Aan de tyrannie van de beide Dionysii werd in 343 v. Chr. door Timoleon een einde gemaakt, doch spoedig daarop viel zij weder in handen van Agathocles, Hicetas en Hiero II, totdat de stad eindelijk in 212 v. Chr. na een tweejarig beleg, waarbij de werktuigen van Archimedes wonderen deden, door Marcellus werd ingenomen, sedert welken tijd S. in verval geraakte, hoewel Augustus de stad zocht te verheffen door er een kolonie te vestigen. Cicero geeft een beschrijving van het oude S.
