Waarneming - een zeer moeilijk begrip der Psychologie (aesthesis, perceptio), beteekent: 1. de handeling ; 2. den inhoud van het waarnemen. Men onderscheidt een uiterlijke w. (van dingen der ruimtewereld) en een innerlijke (van toestanden der eigen ziel). — Wat de eerste betreft, hier is de zinnelijke waarneming scherp te onderscheiden van de z. gewaarwording. Zij is meer dan deze, en eveneens meer dan de z. voorstelling, in zoover in de z. waarneming de voorstelling betrokken wordt op een ruimtelijk, „ding”, een substantie. In de w. ligt dus reeds een oordeel, een functie van het synthetische denken, en daarmede is geponeerd een denk-samenhang, waardoor de ééne objectiviteit als het ware „tegenover” de talloos vele zinnelijk-bewuste, voorstellende en denkende subjecten (Ik’s) te staan komt.
W. is dus niet een lijdelijk „opnemen” van zinsindrukken, maar openbaart reeds de activiteit en spontaneïteit van den denkenden geest. De „afspiegeling” der ruimtewereld (met haar dingen) in ons, is dus maar schijnbaar. In werkelijkheid is onze geest bij de w. al „ordenend” opgetreden. En de scherpe tegenstelling, die men nog al te veel maakt tusschen w. (praesenteering) en denken (repraesenteering), is dus geenszins absoluut. — Tot groote verwarring leidt ook het begrip „innerlijke w.” Zouden wij door de u. w. de ruimtelijke wereld slechts indirect opvatten, nl. zooals zij ons verschijnt en niet zooals zij op zichzelf is, — in de i. w. is ons, zoo meent men vaak, het psychische direct gegeven ; wij kennen daardoor onze ziel, zooals zij is, en de oordeelen, waarin wij deze kennis uitspreken (b.v. dat wij een rood-gewaarwording hebben, pijnvoelen, denken, begeeren, enz.), zijn absoluut zeker. Nu zal echter wel niemand beweren, dat wij ons eigen gewaarworden, voorstellen, denken, enz. zintuiglijk waarnemen. De bewustheid dezer bewustheden is dus òf iets hoogers (of ook diepers) dan het „gewone” waarnenem en denken, een soort intuïtie, òf een functie van het gewone denken, waarbij wij ons bedienen van dezelfde denkmiddelen (identificeeringen, onderscheidingen, analyses, syntheses, axioma’s en postulaten) als dit. In dit laatste geval maakt het de ziel, bewust of onbewust, tot een soort „ding”, tot een object, dat op dezelfde wijze „tegenover” het eigenlijke Ik staat als de ruimtewereld, en heeft het dus ook de ziel (het zieleleven) niet direct te pakken.
