Men past schoonmaakmiddelen toe in o.a. de huishouding, kantoren, bedrijven en bij het reinigen van auto’s en industriële installaties. Het gebruik ervan kan twee functies hebben: het kan dienen als hulpmiddel bij het verwijderen van vuil of zorgdragen voor desinfectie.
De verscheidenheid aan schoonmaakmiddelen is bijzonder groot, doordat zeer uiteenlopende materialen moeten worden schoongemaakt, en door de eisen die de gebruiker aan het schoonmaakmiddel stelt. De handelsprodukten kunnen zowel vloeibaar als vast zijn en worden voor gebruik doorgaans in water opgelost.In vrijwel alle schoonmaakmiddelen zitten detergenten. Een detergent verlaagt de oppervlaktespanning van water, waardoor waterige en olieachtige oplossingen gemakkelijker met elkaar mengen. Veel schoonmaakmiddelen bevatten ook organische oplosmiddelen, zoals lagere koolwaterstoffen en alcoholen. Een organisch oplosmiddel kan helpen bij het oplossen van vettig vuil.
Een schuurmiddel dient vooral voor het verwijderen van vastzittend vuil. De schurende werking is afkomstig van kwartsmeel (grofschurend) of van een fijnschurend materiaal, zoals fijngemalen veldspaat (een mineraal) en krijt. Daarnaast bevat een schuurmiddel een kleine hoeveelheid detergent.
Voor het reinigen van ramen worden verdund azijnzuur en spiritus gebruikt, waarbij soms een detergent of een oplosmiddel wordt toegevoegd om streeploos opdrogen te bevorderen.
Toiletreiniging vraagt om een duidelijk desinfecterende werking. Voor dit doel zijn zuurreagerende produkten in de handel die natriumwaterstofsulfaat of sulfaminezuur kunnen bevatten. Daarnaast is de behandeling met bleekwater (een oplossing van natriumhypochloriet) algemeen bekend. Bleekwater reageert heftig met zuren en daarom moet tussen het gebruik van bleekwater en de zuurreagerende middelen het toilet ten minste eenmaal zijn doorgespoeld. Het is veiliger beide soorten middelen niet door elkaar te gebruiken. Afwasmiddelen bevatten vooral synthetische detergenten.
Door de verlaging van de oppervlaktespanning die door het gebruik van een afwasmiddel optreedt, kan het water beter tussen de voedselresten en het vaatwerk doordringen. Zij bevatten daarnaast emulgatoren die het vet zeer fijn verdeeld in het sop houden. Sommige afwasmiddelen tasten de huid enigszins aan. Daarom worden ook wel huidbeschermende middelen toegevoegd.
Kalkaanslag werd vroeger vooral verwijderd met verdund zuur;-de laatste tijd zijn middelen in de handel die de in de aanslag aanwezige metalen omzetten tot verbindingen (zgn. complexen) die in water oplosbaar zijn. Een voorbeeld van een dergelijk middel is de stof EDTA (ethyleendiamine tetra-acetaat).
Milieu-effecten die voortvloeien uit het gebruik van schoonmaakmiddelen worden bepaald door de mate van verdunning en gebruik. Bij hoge concentraties zijn vele van deze middelen min of meer agressief. Normaal huishoudelijk gebruik zal echter in de meeste gevallen niet tot meetbare effecten in het milieu leiden, omdat de middelen sterk verdund zijn voordat open water of een zuiveringsinstallatie is bereikt. Bij sterke verdunning zal er meestal geen sprake zijn van directe toxische effecten. Wel kunnen componenten die niet snel worden afgebroken, in het milieu tot andere ongewenste effecten leiden.
