een Dorp, in het gedeelte van Staats Land van Overmaaze, het Land van ‘s Hertogenrade genaamd, een klein uur gaans van Aken. Vaals is een kleiin Dorpje, van tien of twaalf Huizen; doch niettemin, zeer welvaarende.
De reden hier van is, om dat de Protestantsche Opgezeetenen der nabuurschap hier hunne Godsdienstige Vergaderplaatzen of Kerken, en vrijheid van Openbaare Godsdienst oeffeninge hebben. Men heeft ’er, naamelijk, nevens het gemelde gering getal van Huizen, eene Kerk van Hoogduitsche, eene andere van Fransche Gereformeerden, en eene derde ten dienste der Lutherschen. De Predikanten, welke deeze Gemeenten bedienen, hebben te Aken, Borchet of elders hunne woonplaatzen, van waar zij, van tijd tot tijd, ter verrigtinge van den gewijden dienst, zich na Vaals begeeven. Behalven de gemelde, heeft men ’er ook eene Vergaderplaats voor de Doopsgezinden. Te gader met die van Maastricht, plagt, nog voor eenige weinige jaaren, de Gemeente in deezen oord eenen Leeraar gemeen te hebben, en hij te Borchet te woonen. Doch dit heeft thans geene plaats meer. De Doopsgezinden in den omtrek van Vaals zijn, meestal, uitgestorven. Intusschen is de gestadige toevloed der Protestanten te Vaals de oorzaak van den bloei en welvaart van dit Dorpje.
Hoewel de stand der Hervormde en der Roomsche Kerke, naast elkander, op eene kleine hoogte, een blijk van wederzijdsche verdraagzaamheid schijne uit te leveren, bestaat zulks egter, slegts in blooten schijn. Meermaalen zag men, van de zijde der Roomschgezinden, bedrijven, hunnen valschen ijver aankondigende, en die, t’eenigen tijde, zo hoog liepen, dat ze, van hooger hand, moesten beteugeld worden. Zie hier een kort berigt wegens de jongste beweegingen.
‘t Was in den Jaare 1762, dat eene Roomsche Vrouw, opgestookt door eenen Priester, het ondernam, de doopplegtigheid te stooren, bediend wordende aan een kind van haaren broeder, gehuwd aan eene Protestantsche Vrouwe. De Vrouw hier in teleur gesteld, doch evenwel gevangen genomen, was de Grootvader van het gedoopte kind, in ‘t wederkeeren na Borchet, alwaar hij woonde, schroomlijk mishandeld door ‘s Priesters Kapellaan en Koster, en door de hulp van Protestanten van den dood verlost. Gewisselijk zou de Vrouw de verdiende straffe niet ontgaan hebben, ware zij niet door het graauw, geholpen van Fransche Soldaaten, uit het huis, waar in zij bewaard wierdt, verlost en op vrije voeten gesteld. Zo dra was de Luitenant-Drossaart van ‘s Hertogenrade van deezen moedwil en het schenden van het Staatsche Grondgebied niet verwittigd, of hij gaf ‘er kennis van aan de Algemeene Staaten; die voorts eenig Krijgsvolk na Vaals zonden, om de moedwilligen te beteugelen; met last aan den Gezagvoerder der gewapende bende, om de oeffening van den Roomschen Godsdienst te doen stilstaan, tot dat de gemelde Vrouw in de handen des Geregts zou hersteld zijn. Naa eene korte tusschenpoos van rust, hervatteden de domme ijveraars onder de Roomschgezinden hunne woede tegen de Protestanten, terwijl deeze, ter verrigtinge van hunnen Godsdienst, na en van Vaals aan en af gingen.
Onder andere gebeurde het, in den aanvang des Jaars 1764, dat de Protestanten, na Borchet wederkeerende, in zeker Dorp, door jongens en meer bejaard gepeupel, gescholden, met steenen gesmeeten, met drek bevuild en anderzins mishandeld wierden; zo dat een van hun aan zijne wonden overleedt. Thans, van hooger hand daar toe gelastigd, deedt de Luitenant-Drossaard van ‘s Hertogenrade de Roomsche Kerk te Vaals en op nog vier andere Dorpen sluiten. Op last van hun Hoog Mogenden bleeven ze een jaar lang geslooten, en wierden niet geopend dan op het Verzoekschrift der Roomschgezinden, vertoonende, hoe de Openbaare godsdienstoefening der Protestanten, geduurende eenige maanden, geene stoornis of belemmering hadt geleeden. Bij de verlofgeeving verzuimden de Algemeene Staaten niet, zwaare bedreigingen te voegen aan de Geestlijkheid, in gevalle der herhaalinge van diergelijke moedwilligheden.
Zie Nederlandsche Jaarboeken, 1763, 1764 en 1765.
