Als we tegenwoordig een bepaalde melodie erg mooi vinden en ze vaak willen beluisteren, kunnen we een grammofoonplaat kopen of de melodie opnemen met behulp van een bandrecorder.
Lang voor de grammofoon en het bandopname-apparaat waren uitgevonden, was er een ander middel om een melodie vast te leggen. Dat middel was de speeldoos. Vooral Zwitserland is al heel lang bekend om de vernuftige speeldozen, die er werden vervaardigd. Speeldozen maakten niet alleen muziek maar waren heel vaak ook versierd met bewegende poppetjes, die zich bewogen op de maat van het melodietje.
Het ‘hart’ van de meeste speeldozen bestaat uit een rol, die bedekt is met kleine pennetjes. Een veer, die door middel van een sleutel opgewonden kan worden, brengt de rol in beweging. Op dat moment beginnen de pennetjes van de rol tegen metalen plaatjes te slaan, die elk een andere toon voortbrengen. De pennetjes zijn op een zodanige wijze op de cilinder gerangschikt, dat de aangeslagen plaatjes samen een melodie vormen. Speeldozen, die zijn uitgerust met een rol, kunnen hoogstens twee of drie melodieën spelen. Het aantal melodieën van een speeldoos is echter onbeperkt zodra ze in plaats van met een rol is uitgerust met (verwisselbare) schijven. Die schijven zijn voorzien van metalen plaatjes; als de schijf wordt rondgedraaid brengen ze andere plaatjes in trilling, waardoor geluid ontstaat.
Speeldozen brengen een metaalachtig geluid voort, waardoor het soms moeilijk is de melodie te herkennen. Na de uitvinding van de grammofoon verdween de speeldoos dan ook uit de gunst van het publiek. Er zijn echter nog altijd speeldoosliefhebbers, die deze verouderde (maar vaak prachtig versierde) voorwerpen verzamelen en ze voor geen geld willen ruilen voor een moderne pick-up. Wie in Nederland speeldozen wil zien, kan daarvoor terecht in het museum ‘Van Speeldoos tot Pierement’ in Utrecht.