gemeente in Noord-Brabant, gelegen ten zuiden van ’s-Hertogenbosch, omvattende het dorp SintMichielsgestel en de buurtschappen Halder (met Herlaer). Hezelaer.
Horzik, Maaskantje, Ruimel, Theercheide. 't Woud en Zegenwerp en een gedeelte van het dorp Gemonde.Sint-Michielsgestel, die deel uitmaakt van het Stadsgewest 's-Hertogenbosch, telt 1 1.898 inwoners (1985) en is 2184 ha groot. Ze grenst aan de gemeenten 's-Hertogenbosch, Den Dungen. Schijndel. Sint-Oedenrode, Boxtel en Vught. Wapen: Het wapen, waarin de band van de gemeente met het geslacht van Herlaer levendig wordt gehouden, is gedeeld: I in lazuur, een kruis van zilver: II m goud: een beurtelings gekanteelde dwarsbalk van keel: het schild gedekt met een gouden kroon van drie bladeren en twee paarlen: als schildhouder ter rechterzijde van het schild staande de aartsengel Michael, met gelaat en handen van natuurlijke kleur, zwarte maliënkolder. waarvan de benedenhelft overdekt is met een wit opperkleed, het hoofd gedekt met een zilveren helm. houdende in de rechterhand een vlammend zwaard met de punt naar beneden gericht, terwijl de linkerhand het schild vasthoudt (1947).
Geschiedenis: Reeds in de pre-romeinse tijd hebben getuige de vondsten in het grondgebied van de gemeente, in Sint-Michielsgestel Germanen gewoond en uit de Romeinse tijd is o.m. een altaar bewaard gebleven dat te Ruimel was opgericht door een Romein, zich noemende ,,de hoogste magistraat van het Bataafse Gemenebest” (thans in het oudheidkundig museum te Leiden). Ook werden in 1962 in de Essche Stroom (Dieze) dicht bij de samenvloeiing met de Dommel meer dan 4800 Romeinse munten uit de jaren 250-75 opgebaggerd. Daarna werden in Halder verscheidene waterputten, enige leemkuilen, een pottenbakkersoven, een graf en veel glas en aardewerk gevonden. Al deze voorwerpen (nu in het Oudheidkundig Museum in het Instituut voor Doven) wijzen op een belangrijke nederzetting in de Romeinse tijd. De stichting van Sint-Michielsgestel dateert uit de Frankische tijd, rond 700. Toen schonk een zekere Haderich onroerende goederen aan St.
Willibrord. Deze Haderich was een neef van de bisschop van Maastricht. Hubertus. Aldra stichtte Willibrord op zijn eigendommen kerken, o.a. te Ruimel en Gemonde. Na zijn dood werden zijn bezittingen geërfd door de door hem gestichte abdij van Echternach. die de ,,hoge heerlijkheid Herlacr". bestaande uit Herlaer. Sint-Michielsgestel en Gemonde, in leen gaf aan het bisdom Luik.
De oudst bekende leenman van de hoge heerlijkheid is Dirk van Herlaer (1076); in de 13de eeuw is Sint-Michielsgestel erfelijk in het bezit van diens nakomelingen. Sinds begin 14de eeuw is de heerlijkheid o.m. in handen van het geslacht Van Home, de graven Van den Bergh en Van Auvergne en tenslotte in die van de familie Von Sulzbach, die haar met het markiezaat Bergen op Zoom en de heerlijkheid Borgvliet in 1798 voor 1 ½ miljoen gulden aan de Bataafse Republiek verkocht.
Het centrum van de hoge heerlijkheid Herlaer was met het hoofdgoed Oud Herlaer waar het ..leen- en laathof' (een soort middeleeuws kadaster) was gevestigd, maar het dorp ..Gestele" welke naam hoge, zandige grond betekent. Daar werd rond 1100 een paalkerk gebouwd, toegewijd aan St. Michaël, die later door een van tufsteen en nog later door een bakstenen kerk met toren werd vervangen.
De parochie ressorteerde in begin I6de eeuw nog steeds onder het bisdom Luik. dekenaat Hilvarenbeek. Halverwege die eeuw kwam het onder het nieuwe bisdom 's-Hertogenbosch.
Het wereldlijk gezag (wetgeving, bestuur en rechtspraak) is eeuwenlang in handen van de heren van Herlaer geweest. Later ressorteerden rechtspraak en de verkoop van onroerende goederen onder de laai- of schepenbank en moest de inmenging van het kwartier van Oisterwijk. de Meijerij van Den Bosch en het hertogdom Brabant worden gedoogd. Eind 17de eeuw had het heerlijk gezag zijn betekenis goeddeels verloren.
Door de eeuwen heen is Sint-Michielsgestel niet gespaard gebleven voor het oorlogsgeweld. Zo werd het dorp in 1388 door de Geldersen platgebrand en had het ook rond 1540 te lijden van de Geldersen onder Maarten van Rossum. Ook de belegering en later verovering in 1629 van 's-Hertogenbosch door prins Frederik Hendrik, toen uitgebreide inundaties rond de stad plaatsvonden. is niet onopgemerkt gebleven. Franse legers onder aanvoering van de graaf van Chamilly brachten in 1672 grote schade aan in het dorp. terwijl dat eveneens het geval was in 1794 bij de strijd tussen Fransen en Engelsen.
Na de vrede van Munster kwam net als in de gehele Meijerij ook in Sint-Michielsgestel een einde aan de vrijheid van godsdienst. De kerk werd de katholieken ontnomen en katholieke godsdienstoefeningen konden alleen in het geheim worden bijgewoond in de huiskapel van het kasteel ..De Grote Ruwenberg". Daar had ook pastoor Menter een schuilplaats gevonden. Welk ongemak de Franse inval van 1672 ook met zich meebracht, hij betekende ook iets meer vrijheid op godsdienstig gebied. Er kwam een schuurkerk in de Stokhoek, die in 1756 werd vernieuwd. In 1799 mocht de oude parochiekerk weer in gebruik worden genomen, waarna in 1808 de hervormden een kerk bouwden aan de Schijndelseweg.
Inmiddels was er in 1798 een einde gekomen aan de hoge heerlijkheid Herlaer. waarna de familie Von Sulzbach haar aan de Bataafse Republiek verkocht. Sint-Michielsgestel ging als zelfstandige gemeente deel uitmaken van het Departement van de Dommel. Tijdens de inlijving bij Frankrijk (1810-14) werd de gemeente een ..mairic'" en ingedeeld in het arrondissement Bois le Duc. In 1819 werd de gemeente ingedeeld bij het tweede district Boxtel, provincie Noord-Brabant.
De negentiende eeuw heeft uiteraard geen oorlogs schade gebracht, wel is Sint-Michielsgestel herhaaldelijk door natuurrampen en watersnoden getroffen. In 1832 en 1851 werden de te velde staande gewassen door hevige hagelbuien vernietigd, in 1836 kwam tijdens een zware storm de torenspits op het schip van de kerk terecht (in 1838-39 werd ter plekke een nieuwe kerk gebouwd) en in 1833-34. 1850, 1851 en 1855 berokkenden watersnoden grote schade. Er wordt daarna gewag gemaakt van „de armoede die hier zeer groot is”.
In de tweede helft van de 19de eeuw werd het gebied door de aanleg van verharde grintwegen en later de tramwegen Vught-Sint-Michielsgestel en Sint-Oedenrode-Sint-Michielsgestel-'s-Hertogenbosch verder ontsloten, wat ook de economische positie van de inwoners ten goede kwam. In 1875 heet het dan ook dat „de toestand van de behoeftige klasse veel verbetert door de voortdurende vraag naar handenarbeid met verhoging van loon”.
Was midden 15de eeuw; het inwoneraantal nog ruim 1100 en begin 16de eeuw 1450, eind 18de eeuw was het gegroeid tot bijna 2000. De echte uitbreiding kwam in het begin van onze eeuw, waardoor nieuwe scholen en kerken moesten worden gebouwd. In 1935 telde Sint-Michielsgestel bijna 6000 inwoners.
In de tweede wereldoorlog werden het jongensinternaat „De Ruwenberg” en het seminarie „Beekvliet” door de Duitsers gebruikt als gijzelaarkamp. bovendien werd bij de bevrijding zware schade geleden. Op 23 oktober 1944 trokken Engelse troepen het dorp binnen.
Monumenten: Kasteel Nieuw Herlaer uit de 14de eeuw (zie aldaar): huize Zegenwerp uit de 15de eeuw, sinds 1851 in het bezit van de familie Lanschot: kasteel De Grote Ruwenberg (zie aldaar), eveneens uit de 14de eeuw, dat een belangrijke rol heeft gespeeld in de tijd na de reformatie als schuilplaats voor het katholieke geloof, later jongenskostschool van de Fraters van Tilburg: kasteel „De kleine Ruwenberg” (zie aldaar) van ca 1530, ook Boekoop genoemd, nu in bezit van de familie Tromp: de Wielse Hoeven in Gemonde, ook „Ten Wiel” genoemd, waar nu drie boerderij- en staan, voor het eerst vermeld in 1464. vindplaats van pre-romeinse oudheden.
Gilden: Van oudsher, in elk geval begin 1 7de eeuw. hebben Sint-Michielsgestel en Gemonde hun voetbooggilden gehad, de eerste van St. Antonius en St. Barbara. de tweede van St. Catharina. St. Barbara en St.
Joris. Bovendien had Sint-Michielsgestel het handbooggilde van St. Joris en St. Catharien en nog een bijengilde van St. Ambrosius.
Bevolking: Landbouw en veeteelt zijn de eeuwen door de hoofdmiddelen van bestaan geweest, daarnaast is er bijenteelt geweest, was er visvangst in de Dommel en werd er turf gestoken m de Theereheide. het Moerschot en de Bodem van Elde. In de 19de eeuw komt daarbij wat klein industrie: molens, bierbrouwerijen, weverijen en klompenmakerijen. Dankzij de instituten en instellingen heeft de dienstensector nu een zwaar accent gekregen. Tegenwoordig is Sint-Michielsgestel vooral dankzij haar ligging en het goede pakket van voorzieningen in de eerste plaats een woongemeente.
Overheidsinstellingen e.d.: gemeentehuis. Petrus Dondersplein 1; rijkspolitie bureau. Heesakker 52a; postkantoor, Nieuwstraat 22.
Nutsbedrijven: gas: Petrus Dondersplein 1; water: Waterleidingmij Oost-Brabant. Verwersstraat 64. 's-Hertogenbosch: elektriciteit: PNEM, Vic. v. Alphenstraat 13. Schijndel.
Onderwijs: Naast r.k. prot. en neutraal basisonderwijs zijn er een MAVO. een Middelbare Detailschool. alsmede speciaal onderwijs voor doofstommen.
Sportaccommodaties: Drie sportparken, een sporthal en een sportzaal, een tafeltenniscentrum en een tennispark, een hockeypark en een openluchtzwembad.
Bron: S. H. M. Jongmans. Kroniek van St. Michiels Gestel, 1963.
