gemeente in West-Brabant met Bosschenhoofd en Kruisstraat, 7466 inwoners, groot 3.015 ha (1984); Hoeven grenst aan de gemeenten Zevenbergen, Etten en Leur, Sprundel en Rucphen en Oudenbosch. Het maakte bij de eerste gemeentelijke indeling deel uit van de gemeente Hoeven samen met Sint-Maartenspolder.
Wapen: in blauw een geopende burcht van goud (1817); hierbij wordt gedacht aan de vestiging rondom een hoeve of burcht van de St. Bernardabdij uit Antwerpen. De hoeve werd later het buitenverblijf van de bisschop van Antwerpen, tot welk bisdom Hoeven behoorde. Op de plaats van die hoeve kwam later het landhuis Bovendonk.
Geschiedenis:
Hoeven zou vroeger Haldenberge hebben geheten. In 1282 werd deze plaats door Arnold van Leuven, heer van Breda, uitgegeven voor honderd hoeven. Het dorp is echter veel ouder. De plaats behoorde bij het Land van Breda. In 1267 verleende Hendrik, heer van Breda, met instemming van zijn gemalin Sophia het Hoevense charter, zijnde „een landregt en costuimen, verschillende van alle andere, voor een gedeelte van de Hoeven en Etten, en daarbij verscheidene landen gegeven aan de bewoners onder anderen... tusschen de termen (grenzen) van de Haanberge ende Halderberge tot den bossche, dat men heet Vochte.” In 1282 verkocht Arnoud, heer van Breda, aan de Abdij van St. Bernard 100 hoeven woestijn, elk van twaalf bunder, gelegen tussen Gastel, langs het westen van Baarlebosch, naar de zijde van Sprundel en zo naar Etten toe, waartussen dan Halderberge of Hoeven was gelegen.
Arnoud gaf de abdij daarbij ook de lage en middelbare jurisdictie. Een groot deel van de grond van die gemeente had deze abdij van de heren van Breda gekocht of ten geschenke gekregen. Later werden enige goederen van de abdij afgestaan aan de bisschop van Antwerpen. Die onder Hoeven werden toen, in 1637 als volgt omschreven: „de thiende aldaer, gedeelt in elf parcheelen, sijnde voor ’t jaer 1636 verpacht, afgetrocken het subsidie aen den Pastoor aldaer sesthien hondert ende seventigh guldens: Item de midden en leeghe justitie van den dorpe van den Hoeven soo wijt ende breet als hem dit dorp is streckende mette heiden, wateren ende andersints, ende daertoe alle de grondcijnsen alomme jaerlijcx nu uitbrengende omtrent 650 guldens; item een bewatert huis ghenoemt het hoff van Bovendonck, mette dreven ende plantagien, bossche ende noch vier bunderen lants daerbij gelegen, die teghenwoordig gehouden zijn als Conchergerije, ende bewoont worden van den Pastoor ende Rentmeestere, sonder dat in consequentie te trekken; item noch aen ’t voorss. hof twee hoeven met hunne huysingen, landen, weijden ende bemden, groot samen omtrent 100 gemeten, ende geldende ’s jaers 700 guldens; item eenen Wintmolen, metten huijse ende erfkens daeraen, ’s jaers geldende 625 guldens; item noch omtrent 80 gemeten bemps in diversche parcheelen, ’s jaers alles uitbrengende 940 gulden; item de hofstede op ’t Gors, groot 11 gemeten, geldende ’s jaers te pachte 42 guldens; item de hofstede op te Heule, groot omtrent 18 gemeten, geldende ’s jaers in pachte 80 guldens; item de partije genaemt de Hope, groot 100 gemeten in diversche parcheelen, brengende ’s jaers uit 1500 guldens; item noch omtrent 9 gemeten slechte weijde, ’s jaers geldende 27 guldens; item een half bunder lants aen de Cruijstraete, geldende 8 guldens; item de visscherijen verpacht ’s jaars 3 guldens; item den turf wordende alle jaren ghestoken op de heije, uitbrengende d’een jaer door d’ander 25 guldens.” Deze overeenkomst werd in 1649 ten uitvoer gebracht.
De bisschop, kreeg hierbij ook het lage en middelbare rechtsgebied van Hoeven. Hij stelde hiervoor een schout aan, en drie van de zeven schepenen in de rechtbank, alsook een vorster en een secretaris. De overigen kregen hun aanstelling van de markgraaf.
De kerk van Hoeven heeft die van Gastel als moederkerk; zij werd in 1310 van Gastel afgescheiden. Vanaf dat jaar is Hoeven een zelfstandige parochie. De kerk moest in 1648 door de katholieken worden ontruimd. Er werd een predikant in Hoeven benoemd, die ook met geweld het bisschoppelijk huis Bovendonk innam om er zich te vestigen. Hij moest Bovendonk echter enkele jaren later, op last van de Staten, verlaten. De bisschop moest overigens wel op eigen kosten voor een andere woning voor de predikant zorgen.
De katholieken beleden hun godsdienst in het geheim totdat zij op het einde van de 17de eeuw een schuurkerk in de Palingstraat in gebruik namen. Achter de pastorie werd later een andere kerk gebouwd. De oude kerk was voor een groot deel onbruikbaar geworden. Alleen het hoge koor werd door de protestanten benut, maar andere delen waren in gebruik als secretarie van de gemeente, schepenkamer en gevangenis. Het openliggend schip gebruikte men als begraafplaats.
De kerk werd onder Lodewijk Napoleon aan de katholieken teruggegeven, zij werd aan de protestanten verhuurd tot in 1820. Het schip werd in 1821 herbouwd en de rest werd zoveel mogelijk hersteld. De toren was in 1750, volgens een ingelegde steen, reeds gerepareerd.
In de kerk van Hoeven werden verscheidene priesters gewijd, doordat op Bovendonk het groot seminarie van het latere Bredase bisdom was gevestigd. Hier werden ook twee bisschoppen gewijd, t.w. mgr. J. van Hooijdonk, die in 1842 benoemd was tot bisschop van Breda, en mgr. A. van Dijk, benoemd tot bisschop van Adras.
De pastorie werd in 1783 gebouwd. Deze werd later door de gemeente als gemeentehuis gebruikt. In 1929 kreeg Hoeven een nieuwe kerk; aan het begin van de eeuw kwam er een nieuw seminarie, naar ontwerp van P. J. Cuijpers. Het bleef tot 1967 als zodanig in gebruik. Later kwam er een bezinningscentrum op Franciscaanse basis (zie ook: Bovendonk).
Bij de ingang van de kerk bevindt zich een gedenksteen ter nagedachtenis van kapelaan Verhagen, die in 1944 door de Duitsers werd gefusilleerd.
Overheidsinstellingen e.d.: gemeentehuis, Raadhuisplein 1, hulpsecretarie in Bosschenhoofd, buurthuis De Schakel; rijkspolitiebureau, St.
janstraat 8 en Pastoor van Breugelstraat 132, Bosschenhoofd; postkantoor: Raadhuisplein 4 en Pastoor van Breugelstraat 59, Bosschenhoofd.
Nutsbedrijven: gas: Intergas, Oosterhout; water: Waterleidingmij Noordwest Brabant, Bosschendijk 171, Oudenbosch; elektriciteit: PNEM, Winkelcentrum 32, Etten.
Recreatie en sportaccomodaties: Natuurpark Pagnevaart, bos heide en vennen (25 ha); recreatieoord De Wuldert, eigendom van de gemeente Dordrecht, herten- en vogelpark; Bosbad Hoeven, een van de grootste openluchtbaden in Nederland, met zwembaden, bassins, speeltuin, overslagschommels, fïetscrossbaan, banen voor paarden en pony’s, roeiboten, waterfietsen, trapskelterbaan, space-walk, miniscooters, spoortreintje, hal met mechanische speelwerktuigen. Gemeentelijke trimbaan, overdekt recreatiebad De Nimpf, gemeentelijke sporthal De Parrestee, gem. gymnastieklokaal Bosschenhoofd, sporthotel Bosschenhoofd, gem. sportpark Achter ’t Hof, gem. sportpark Bosschenhoofd, ruitersportcentrum De Hoeve, tamping Hoeven, camping De Wildert, caravanpark De Haspel.
Hoeven is ook de plaats geworden waar de volkssterrenwacht Simon Stevin is gevestigd. Vliegveld: vliegveld Septte te Bosschenhoofd, langs rijksweg Breda-Roosendaal, in gebruik door nationale en internationale zakenluchtvaart; met vliegschool, reclamesleepbedrijven- en landbouwsproeivliegbedrijf.
Onderwijs:
Bovendonk, bezinnings- en opleidingscentrum (o.m. voor late priesterroepingen) op Franciscaanse basis; basisonderwijs: Mariaschool en de Reuzelaar; voortgezet onderwijs: St. Frans, school voor kunstzinnige vorming.
Bronnen: J. Krüger: Kerk. gesch. Bisdom Breda, 1875. Ned. Gem. gids 1985; Bins, Toeristengids.
