Belangrijke sector in de Zaanse economie; in omvang en belang gegroeid in de 19e (vanaf ca. 1840) en 20e eeuw; ontwikkelde zich aanvankelijk in samenhang met de →cacao-industrie. Vooral na de Tweede Wereldoorlog vond er specialisatie plaats en verzelfstandigden beide sectoren.
Tot die tijd was er alleen bij uitzondering sprake van een aparte Zaanse chocolade-industrie. De bedrijven die tussen circa 1840 en 1940 ontstonden en tot wasdom kwamen hielden zich bezig met de verwerking van cacaobonen, zowel voor de produktie van chocolade als voor die van cacaopoeder. Eerst gebeurde dat met behulp van windmolens, na 1870 stapten steeds meer bedrijven over op stoomkracht. Belangrijke vooroorlogse bedrijven waren: Gebr. D. & M. →Grootes te Westzaan, en Erve H. de →Jong, W.J. →Boon & Co. en J. →Pette te Wormerveer, de Zaan te Zaandijk (zie: →Cacaofabriek de Zaan), →Franckens Cacao- en Chocoladefabriek te Koog en →Stuurman te Zaandam. Zie voorts: →Cacao-industrie.
In de 20e eeuw vond er binnen de cacao-sector een specialisatie plaats. →Verkade te Zaandam was in 1919 het eerste belangrijke bedrijf dat zich uitsluitend op de fabricage van chocolade toelegde, in 1928 gevolgd door Albert Heijn (zie: →Ahold). Verkade groeide uit tot een van de voornaamste chocolade-producenten van Nederland en nam in 1982 de produktie van Albert Heijn over.
In de jaren ’20 en '30 van de 20e eeuw en vooral na de Tweede Wereldoorlog gingen bedrijven zich steeds verder bezig houden met de produktie van cacaopoeder en -boter. De cacao-industrie heeft de chocolade-industrie gaandeweg volledig overvleugeld; Verkade is de enig overgebleven chocoladefabriek in de Zaanstreek.
Koninklijke Fabrieken Boon te Wormerveer ontwikkelde zich als fabrikant van cacaofantasieprodukten.
De firma →Goedhart te Zaandijk is een van de belangrijkste chocolade-verwerkende industrieën in de streek.
Zie: →Cacao-industrie, zie ook: →Economische geschiedenis.
