De dood in de pot, toestand waarin geen creativiteit meer bestaat; dooie boel.
Deze verbinding staat als titel vermeld boven de geschiedenis waaraan zij is ontleend in 2 Koningen 4:38-41. Er heerst hongersnood, en de profeet Elisa geeft de andere profeten bevel een grote kookpot te vullen met groenten en kruiden die zij van het veld verzamelen. Als zij beginnen te eten schrikken ze van het ongewone en naar zij vrezen giftige gerecht, en roepen uit: ‘Godsman, de dood is in de pot!’ (NBV). Hierop maakt Elisa het voedsel met een hand meel eetbaar en onschadelijk.
De oorspronkelijke betekenis ‘Er zit vergif in het eten’ heeft een aanmerkelijke verandering ondergaan; van fysieke doodsdreiging is nu geen sprake meer. Ook wordt de volzin niet meer gebezigd, maar wordt de dood in de pot alleen nog predicatief gebruikt als kwalifictatie: het is er of dat betekent de dood in de pot e.d. In de oudste vindplaats, in de Liesveldtbijbel, ontbreekt overigens ook het gezegde.
Bijbelcitaat: Liesveldtbijbel (1526), 2 Koningen 4:40. Ende doen [...] si vanden moes aten, riepen si en seiden: O Man Gods, den doot inden pot, want si en constens niet geten. (Statenvertaling (1637): als NBG-vertaling.)
Gebruiksvoorbeeld: Het opzeggen van het vertrouwen in ieder individu en ieder ideaal betekent de dood in de pot voor onze beschaving. (Liberaal Reveil, 1993, nr. 3)
Gebruiksvoorbeeld: Onderwerp: Van der Louw ‘Het CDA in de regering, is de dood in de pot’. (Journaal, maart 1993)
Gebruiksvoorbeeld: Alles wat ook maar een beetje werkelijke vernieuwing zou betekenen, dat lag niet zo goed bij hem [minister-president Drees]. Daardoor kreeg je op den duur de dood in de pot. (J. Jansen van Galen en H. Vuijsje, Drees. Wethouder van Nederland, 1980, p. 142)
Dood en verderf, ellende door dood, vernieling e.d., vaak genoemd als bewust door anderen veroorzaakt, bijvoorbeeld in oorlogssituaties, en dan soms verbonden met zaaien.
Dood en verderf komt als verbinding pas sinds de 19e eeuw in het Nederlands voor. Zij komt in de NBG-vertaling alleen voor in Ester 9:5. In de NBV is dit slechts een van een hele reeks vindplaatsen, vrijwel steeds met zaaien: ‘De Joden sloegen met het zwaard op al hun vijanden in en zaaiden dood en verderf, ze deden met hun belagers wat ze wilden.’ Het is mogelijk dat het verwante dodelijk verderf ‘dodelijk letsel’, dat alleen in de Statenvertaling is aangetroffen volgens het WNT, als voorbeeld heeft gediend. De betekenis heeft, ten dele in samenhang met de wijziging van de constructie, een enigszins gewijzigde inhoud gekregen.
Bijbelcitaat: Statenvertaling (1637), Exodus 21:22. Wanneer nu mannen kijven, ende slaen eene swangere vrouwe, dat haer de vrucht af-gaet, doch geen dootlick verderf en zy, so sal hy sekerlick gestraft worden, gelijck als hem der vrouwen man oplegt.
Gebruiksvoorbeeld: De krokodil voorspelt de dood en het verderf die de mensgemaakte oorlog naar het eiland brengt. (De Groene Amsterdammer, 3-3-1999, p. 33)
Gebruiksvoorbeeld: De nachthavik zaait opnieuw dood en verderf, maar Joegoslavië zal hem vernietigen. (Trouw, 7-4-1999, p. 5)
Dood, waar is uw prikkel? Retorische vraag die uiting geeft aan het ontbreken van angst voor de dood.
Deze woorden worden uitgesproken door Paulus in 1 Korintiërs 15:54-55, ‘De dood is verzwolgen in de overwinning. / Dood, waar is uw overwinning? / Dood, waar is uw prikkel?’ (NBG-vertaling). Zij vertolken de opvatting dat door Jezus’ kruisdood de zonde en de dood overwonnen zijn. In moderne toepassingen kan deze christelijke betekenis ontbreken. De NBV vertaalt met angel.
Bijbelcitaat: Liesveldtbijbel (1526), 1 Korintiërs 15:55. Den doot is verslonden in die ouerwinninge, doot waer is uwen prickele Helle wair is v victorie.
Gebruiksvoorbeeld: [Over werk van Achterberg:] Het éne lied moet gezongen worden. Ars longa, vita brevis. Maar de dood raakt aan dit alles niet. Dood, waar is uw prikkel? (In de Waagschaal, 4-5-1953)
Gebruiksvoorbeeld: Het is verschrikkelijk als mensen alleen nog plat kunnen liggen, pijn hebben en geen uitzicht, maar het is zeer de vraag of lijden zinloos is. Ik kan me best voorstellen dat mensen dat tegen een andere achtergrond plaatsen. Dood, waar is uw prikkel? Die vraag is in de euthanasie verdwenen. (Hervormd Nederland, 23-2-1980)
