Verzamelnaam voor van overheidswege of door het parlement ingestelde commissies die, vooral in een periode van transitie, onderzoek doen naar schendingen van mensenrechten uit het verleden en daarover een publiek rapport uitbrengen.
De eerste grote waarheidscommissie was die in Argentinië, die in 1984 constateerde dat zeker negenduizend mensen waren 'verdwenen'. In Chili documenteerde de Nationale Commissie voor Waarheid en Verzoening in 1991 ruim 2.000 gevallen van politieke moord en 'verdwijning'. De Zuid-Afrikaanse waarheidscommissie hoorde sinds 1995 meer dan twintigduizend slachtoffers van het apartheidsbewind. Belangrijke waarheidscommissies waren er ook in El Salvador, Duitsland en Guatemala. In 2003 meldde de waarheidscommissie in Peru dat tussen 1980 en 2000 ten minste 69.000 mensen zijn gedood of 'verdwenen'. Er kwamen ook waarheidscommissies in o.m. Sierra Leone en Timor.
Als vervolg op een tijdelijk waarheidscommissie komt er vaak een permanent instituut voor mensenrechten. In verscheidene Midden-Europese landen kwam er een proces van opheldering dat lustratie wordt genoemd. Een bezwaar dat vaak tegen waarheidscommissies wordt ingebracht is dat ze berechting zouden verhinderen, maar dat hoeft niet zo te zijn. In Chili zijn sinds het rapport van de waarheidscommissie van 1991 tientallen militairen alsnog voor de rechter gebracht. In Argentinië kwam het, soms twintig jaar na de feiten, ook tot processen. In Zuid-Afrika konden de schuldigen amnestie krijgen als ze een volledige bekentenis aflegden voor 'politieke' misdrijven, maar andere misdrijven (waaronder marteling) blijven vervolgbaar. Het kan lang duren voordat het tot processen komt. Maar in landen waar een goede waarheidscommissie actief was lijkt op de lange termijn de kans op berechting groter dan in landen waar de feiten nooit degelijk zijn vastgesteld. De betekenis van waarheidscommissies wordt geleidelijk minder door de opkomst van het internationaal strafrecht en de universele jurisdictie.
