Teleologie, van het Grieksche woord voor ‘doel’, is de leer der eindbedoelingen, of die beschouwing der dingen, volgens welke alle verschijnselen en gebeurtenissen in de natuur en in het maatschappelijk leven in verband moeten gebragt worden met vooraf bepaalde bedoelingen. In den nieuweren tijd echter, bij eene degelijke behandeling der wetenschappen, heeft men alle teleologie, al het zoeken naar bepaalde doeleinden, als onvruchtbaar, ja als belemmerend voor den vooruitgang der wetenschap over boord geworpen. Reeds Spinoza, Baco en Kant verwierpen haar.
Toch heeft men in den laatsten tijd op grondslagen, reeds door Aristóteles aangewezen, de teleologie weder op den voorgrond willen schuiven, doch men heeft het niet verder kunnen brengen dan tot het aantoonen van bedoelingen, waarbij de bewustheid ontbrak, zoodat er geene sprake kan zijn van vooraf bepaalde doeleinden. De onbewuste bedoeling of liever het onbewuste streven ziet men reeds in het instinkt en is derhalve voor sommige positieve wetenschappen, bijv. voor de physiologie, niet van belang ontbloot. Velen passen de leer der eindbedoelingen toe op de geschiedenis, door aan deze hunne eigene onderstellingen omtrent het einddoel van de ontwikkeling der menschheid toe te dichten; zij koesteren dergelijke onderstellingen omtrent de verschijnselen op het gebied der natuur, zonder evenwel daarvoor bewijzen te kunnen bij brengen.
