Conscriptie, afkomstig van het Latijnsche woord conscriptio (opschrijving), is de naam van de gedwongen ligting voor de krijgsdienst. Reeds bij de oude Grieken en Romeinen bestond algemeene dienstpligtigheid, en te Rome werden zij, die in dezen term vielen, opgeschreven, waarna op het veld van Mars de keuze (legio) plaats had. Alleen de laagste volksklassen waren van de krijgsdienst verschoond. Geheel anders was het bij vele volken in de middeleeuwen, waar de algemeene dienstpligt met zoovele uitzonderingen heerschte, dat de geheele last op de laagste volksklasse neêrkwam.
Eerst tijdens de Fransche Revolutie, in het gevaarvolle jaar 1793, werden door de besluiten der Nationale Vergadering van 23 Augustus en 7 September alle Franschen tot de krijgsdienst verpligt en de legers door militaire requisitiën voltallig gemaakt, totdat de wet van 5 September 1798 de algemeene dienstpligt gedurende den leeftijd van 20 tot 25 jaar onder den naam van conscriptie vaststelde. Jaarlijks werd de behoefte aan manschap vastgesteld en de inlijving door loting bepaald. Onder de heerschappij van Napoleon werd zij ook in ons Vaderland ingevoerd, en zij is nog altijd een der meest-gehate overblijfselen van het Keizerrijk. Daar de wet evenwel plaatsvervanging toelaat, wordt de conscriptie veelal enkel een geldelijk bezwaar. De plaatsvervanging echter is oorzaak, dat de bepaling onzer Grondwet, volgens welke het een eerste pligt is van elken burger, om de wapenen te dragen tot verdediging of tot handhaving der onafhankelijkheid des rijks, eigenlijk niets beteekent, — alsmede dat het leger grootendeels uit een gering volkje bestaat, hetwelk de vrijheid zoo weinig acht, dat het die gedurende eenige jaren voor geld verkoopt. Er bestaat echter uitzigt, dat algemeene dienstpligt en afschaffing der plaatsvervanging een einde zullen maken aan dien onhoudbaren toestand.
De conscriptie in Frankrijk is door Napoleon III bij een aantal decreten, doch het laatst in 1872 door de Nationale Vergadering geregeld. In Pruissen is in 1813, in Oostenrijk in 1849 de algemeene dienstpligtigheid ingevoerd. Engeland is gelukkig genoeg, geenerlei conscriptie te kennen, en in de Vereenigde Staten heeft men slechts tijdelijk — gedurende den burgeroorlog — tot haar zijne toevlugt genomen. In sommige Staten kan men zich van de conscriptie, althans van den dienstpligt, losmaken door eene bepaalde som gelds in de schatkist te storten.
