De leer van de onbegrensde zelfstandigheid van elk individu in ieder opzicht. In 1793 verklaarde William Godwin in zijn „Enquiry concerning political justice” dat elke gezags-tusschenkomst een inbreuk is op het persoonlijk oordeel.
De eigenlijke geschiedenis van het anarchisme en de logische ontwikkeling van het anarch. stelsel vangt aan met Proudhon (zie deze); de literatuur van het A. begint met Proudhon’s: „Qu’est-ce que la propriété?” (Wat is eigendom?) welk werk in 1840 voor de eerste maal het licht zag, en waarin de schrijver tot de slotsom kwam: „La propriété c’est le vol” (Eigendom is diefstal), en voorts als zijne meening aangaf dat de voortbrengende arbeid in een ongezonde verhouding stond tegenover het vruchtenoogstende kapitaal; hij ontwikkelde voorts een reeks ideeën, waarvan de grondgedachte door latere geestverwanten werd uitgewerkt tot een stelsel, een leer, houdende het plan of de grondslagen eener samenleving zonder eenigen vorm van gezag, benevens de middelen om daartoe te geraken: de allereerste stap, die te doen, is, werd geformuleerd als volgt: „m het belang van het recht en het geluk van allen moet intreden een staking van alle verplichtingen der menschen onderling, een ontbinding van eiken vorm van heerschappij van den eenen mensch over den andere, een opheffing van alles wat den huidigen toestand dreigt of zoekt te bestendigen, kerk, militairisme, familie, eigendom.” Tijdens de revolutie van Februari 1848 zocht Proudhon zijn leer een practische wending te geven en ontwierp hij het plan eener „Bank van ruiling” welk plan echter geen opgang maakte; daarop beproefde hij een „Volksbank”, die aanvankelijk slaagde, doch, hoofdzakelijk tengevolge eener kort na de opening daarvan gevolgde veroordeeling tot gevangenisstraf van den oprichter, spoedig ophield te bestaan. Langzamerhand wonnen de anarchistische beginselen veld: door Bakunin (zie deze) kreeg de beweging nieuw leven. Bakunin was te Parijs met Proudhon in kennis gekomen; hij was een der meest besliste, scherpzinnigste en volhardendste der anarchistische propagandisten, en de eerste die de versnipperde krachten in eene organisatie zocht te vereenigen (zie Alliance), zonder het begrip der zuivere zelfstandigheid te krenken; hij was een der eersten ook die de verspreide en verwarde stellingen tot een afgerond, zich geleidelijk afwikkelend stelsel trachtte te verwerken. Eene afdeeling van de door hem gestichte Alliance, namelijk de Jurafederatie, is als de eigenlijke bakermat van het handelend Anarch. te beschouwen; de leider dezer federatie was Paul Brousse, redakteur der Avant-garde (Voorhoede), door welk blad het eerst het in praktijk brengen van de „propaganda van de daad” werd voorgesteld en verdedigd. Toen de Avant-garde den aanslag van Hödel en Nobiling op keizer Wilhelm I van Duitschland verheerlijkte, werd het blad geschorst en Brousse tot gevangenisstraf en verbanning veroordeeld; de Révolte trad in de plaats van de Avant-garde. De afscheiding van alle andere maatschappelijke bewegingen kwam tot stand op de congressen van Gent (1877) en Marseille (1879.); in 1880 werd te Lyon een congres gehouden, waarvan een levendige strijd voor het anarchisme in zuidelijk Frankrijk, met Lyon als hoofdkwartier, het gevolg was; in 1880 werden tevens congressen gehouden te Brussel (19 Sep.) en te, La-Chaux-de-Fonds (9 Oct.).
Nieuwe en groote figuren traden inde beweging; mannen als Recius, Krapotkine, Gautier, toegerust met alle wapenen van scherpzinnigheid en wetenschap, predikten hare onfeilbaarheid. Op het congres te Londen, 1881, waaraan werd deel genomen door 60 federatiën en 59 zelfstandige groepen, tezamen vertegenwoordigende 80.000 deelgenooten, werd echter de machteloosheid der propaganda door woord en geschrift geconateerd en werd besloten daaraan de propaganda van de daad en van de internationale handeling te verbinden; het besluit betreffende de propaganda der daad werd als volgt geformuleerd: „Het congres van anarchisten, bijeengekomen op 14 Juli 1881, verklaart het als beaald noodzakelijk om met alle mogelijke midelen, door de daad, de revolutionaire idee en den geest van opstand te verbreiden onder ’t groote deel der volksmassa, dat nog geen actief deel aan de beweging neemt en zich nog illusiën over de moraliteit en de werkzaamheid van wettige middelen maakt. Terwijl wij ’t legale gebied verlaten, waarop men in ’t algemeen tot op heden gebleven is, om ons handelen op ’t gebied der onwettigheid over te brengen, die de eenige weg tot revolutie is, is ’t noodzakelijk, naar middelen te grijpen, die met het doel overeenstemmen. De vervolgingen, waaraan onze openbare pers is blootgesteld, dwingen ons van nu af tot het organiseeren van een geheime pers. Daar de technische . en ehemismie wetenschappen reeds groote diensten aan de revolutiopaire zaak bewezen hebben en nog in staat zullen zijn te bewijzen, zoo verzoekt het congres aan alle vereenigingen en leden om veel waarde te hechten aan de studie en de aanwending dezer wetenschappen, als middel van aanval en verdediging ”In Frankrijk werd de Anarch. leer te dien tijde door een groot aantal uitstekend geredigeerde bladen verdedigd en verspreid; de voorn, daaronder zijn: La Révolte (De Opstand), Le drapeau noir (Het zwarte vaandel), La Latte (De worstelstrijd) enz. Te Lyon vereenigden zich een aantal Anarch. groepen onder den naam: „Anarchistisch-revolutionaire federatie van Lyon”, welke over geheel Frankrijk vertakkingen en afdeelingen had. Op het tweede groote anarch. congres, 12 Aug. 1883, te Genève, werden de anarch. stelligen opnieuw besproken en als volgt geformuleerd: „Als anarchisten of menschen zonder regeering, bestrijden wij alles wat op de eene of andere wijze, direct of indirect, over de menschen gezag uitoefent, of bij machte is dat te doen: den bezitter, den fabrikant, den staat in welken vorm zij ook optrede — ook den socialistischen. Wij erkennen in geen gezagsvorrn mogelijkheid van goede bedoelingen of van goede gevolgen; — wij haten elke gedachte aan autoriteit, wij beschouwen elke wet of zweem van wetgeving als onze vijandin. Ons doel is daarom vernietiging van iederen georganiseerden staat van zaken door een revolutionaire beweging, alle wettige middelen verachten wij. Evenwel erkennende dat de persoonlijke vrijheid onbestaanbaar is zonder vereeniging met andere vrije deelgenooten, en erkennende dat iedereen den steun van anderen noodig heeft, en aangezien elk maatschappelijk product een werk der gemeenschap is, waarop alle menschen gelijke rechten hebben, — zoo zijn wij tevens communisten. Wij willen het gemeenschappelijk eigendom veroveren en verdedigen.”
Het anarchisme werd overal,vooralin Duitschland, door het socialisme op het heftigst bestreden. Op het groote socialistische congres te St. Gallen, (2—6 Oct. 1887) werd de anarch. theorie verworpen en werd het volgende besluit genomen:
„De partijdag verklaart de anarchistische maatschappij-theorie, voor zooverre zij streeft naar de absolute autonomie van 't individu voor anti-socialistisch, voor niets anders dan een eenzijdige opvatting der grondbeginselen van ’t burgerlijk liberalisme, al is ’t ook dat zij in hare kritiek der hedendaagsche maatschappelijke orde, van socialistische gezichtspunten uitgaat. Zij is met den socialistischen eisch van de maatschappelijke regeling der productie onvereenigbaar en leidt, als de productie niet tot den dwerg-maatstaf van het kleine handwerk teruggeleid wordt, tot onoplosbare tegenstrijdigheden. De anarchistische kultus en de uitsluitende toelating van de geweldpolitiek berust op een schromelijk misverstand betreffende de rol, die 't geweld in de geschiedenis der volken vervuld heeft, ’t Geweld is evenzeer een reactionaire als een revolutionaire factor; de eerste is ’t zelfs nog meermalen geweest dan de laatste. De taktiek der individueele aanwending van geweld leidt niet tot het doel en is, voor zooverre zij’t rechtsgevoel der massa beleedigt, positief schadelijk en daarom verwerpelijk."
Het succes van het anarchisme is het grootst eweest in Oostenrijk, onder leiding van oseph Peukert, en in Amerika; in Chicago hadden bloedige straatgevechten met de politie plaats, waarbij aan beiden zijden dooden vielen. de regeering bemoeide zich toen met de zaak, de vier hoofdleiders, Spies, Parsons, Fischer en Engel werden 11 Nov. 1887 te Chicago terechtgesteld en sedert als martelaars geeerd. In Spanje maakten zich de anarchisten tijdens de revolutie van 1873 van eenige steden en sterke punten meester; Cartagena gaf zich eerst na een lange belegering door de regeeringstroepen op 12 Jan. 1874 over; deze beweging werd weldra door andere, op kleiner schaal, gevolgd; tegen het optreden van de Zwarte-Handgroep bleek nogmaals ernstige tusschenkomst der regeering noodig. — In Italië gaf het anarchisme vooral gedurende 1870—80 teekenen van leven: in Engeland verkreeg het A. alleen beteekenis in Londen, sedert de van elders verdreven hoofdleiders zich daar verzamelden en van daar uit door verschillende bladen als anderszins de anarch. theorie in Engeland en over het vasteland van Europa zochten te verbreiden. Ook in Nederland vormden zich groepen en werd voor de anarchistische ideeën geijverd, hoofdzakelijk door middel van de pers; te ’s Gravenhage werd het tijdschrift De Anarchist opgericht, de propaganda door de daad werd ook in Nederland gepredikt, en in beginsel gehuldigd en als machtig strijdmiddel aangeprezen, doch het bleet bij de theorie: in zuidelijk Europa echter vallen over het laatste tiental jaren der 19lie eeuw een aantal aanslagen te constateeren. (Vaillants aanslag tegen de Chambre des députés, het vermoorden van president Carnot, van Canovas, van de keizerin van Oostenrijk, enz.) die wel de Anarchie over de geheele wereld ter sprake brachten, zoodat er het beoogde doel mee werd bereikt, doch die tevens in vele landen scherpe wetten in het leven riepen, die de anarchisten zeer in hun optreden bemoeielijkten, terwijl deze aanslagen verder „het rechtsgevoel der massa beleedigden” en als nuttelooze wreedheden werden verfoeid, zelfs door geestverwanten, en derhalve het anarchisme zelve in de eerste plaats troffen.
