(lat. Amstelodamum) Gemeente in het Z.O. der provincie Noord-Holland, hoofdstad van het koninkrijk der Nederlanden; A. wordt omringd door de gemeenten Zaandam, Oostzaan, Landsmeer, Buiksloot, Nieuwendam, Watergraafsmeer, Diemen, Nieuwer-Amstel en Sloten, en is gelegen aan de rivier de Amstel, en aan het IJ, een insnijding der Zuiderzee, op 52°23' N.B en 4°5' O.L. van Gr., 14V-2 uur N.O. van Rotterdam, 581 /*> u.
N.W. van Maastricht, 381/., u. N.O. van Middelburg, 20 u. N.W. van ’s-Hertogenbosch, 8 u. KW. van Utrecht, 3 u. O. van Haarlem, 17 u. N.W. van Arnhem, 2D/2 u.
W. van Zwolle, 36 u. Z.W. van Assen, 43 u. Z.W. van Groningen, 39 u. Z.W. van Leeuwarden, aan de spoorlijnen A.—Rotterdam (87 K.M.), A.—Haarlem—Zand voort (28 K.M.), A.—Zaandam (10 K.M.), A.—Den Helder, A.—IJmuiden—Uitgeest (38 K.M.), A.—Amersfoort— Deventer—Almelo— Salzbergen—Rheine (200 KJVL), A.—Enkhuizen—Stavoren—Leeuwarden (134 K.M.), A.—Nijmegen—Kleef (128 K.M.), A.—Utrecht en A.—Winterswijk van de H. IJ. S.
M., en aan de lijnen A.—Essen (155 K.M.), A.—Den Haag (81 K.M.), A.— Utrecht—Arnhem (93 K.M.) van de M. t. E. v. S. S. en voorts aan de stoomtramlijnen A.—Edam, A.—Alkmaar, A.—Muiderberg— Naarden—Laren—Hilversum—Huizen en aan de paardentram A.—Sloterdijk.Bevolking. Deze beliep in
Jaartal Zielental Jaartal Zielental
1622 104.961 1840 211.349
1630 115.249 1850 222.616
1796 217.024 1860 241.348
1811 201.628 1870 275.000
1815 180.179 1880 316.590
1830 202.864 1 1890 390.000
De stand der bevolking was op 1 Mei 1900: mannen 250.729, vrouwen 275.343, totaal 526,072.
Geschiedkundige herinneringen:
1204. Heer Gijsbrecht II van Amstel legt na de verwoesting van het kasteel Amstel te Ouderkerk aan de uitmonding van de rivier de Amstel een nieuwe sterkte aan; in de omgeving en onder bescherming daarvan vestigen zich bewoners uit de omgeving, weldra gevolgd door Westfriezen enz.; visscherij is het hoofdmiddel van bestaan; men begint zich spoedig op scheepvaart en handel toe te leggen. (Volgens een overlevering bestond te dezer plaatse toen reeds eene kape), door twee Noorweegsche visschers, op zee door storm overvallen doch hier behouden aangeland, uit dankbaarheid daarvoor ter eere van hun beschermheilige St. Oele gesticht, ter hoogte van de huidige St. Olofspoort.
Deze kapel is echter niet de thans nog bestaande St. Olofskapel, die niet lang vóór 1450 kan gebouwd zijn). 1247 Heer Gijsbrecht III van Amstel treedt voor degenen die de omgeving van zijn kasteel aan de monding van den Amstel bewonen tegen deLubeckers op, ter oorzake van de aanhouding van een van zeeroof verdacht schip door de Lubeckers. 1275. Den 27!‘ten Oct. ontvangt A. zijn eerste handvest van graaf Floris V; dit handvest stelt het te Amstelredamme wonende volk vrij van allen impost en tolrechten, zoowel voor den invoer der koopwaren in de staten van den graaf, als voor den uitvoer naar het buitenland.
1285. Gijsbrecht IV van Amstel wordt door Floris V gedwongen in een verdrag de leenheerschappij van Holland te erkennen.
1300 of 1301. A. wordt door Guy van Avennes tot „poorte” verheven.
1304. De poorte A. wordt door Haarlemmers,' Kennemers en Waterlanders veroverd.
1311. De poorte wordt bij Holland ingelijfd.
1345. Mirakel van Amsterdam, waardoor met de verhooging van het kerkelijk leven tevens de stoffelijke bloei van A. vermeerderde.
1342. De „poorte” Amsterdam wordt door graaf Willem IV tot vrije stad verheven.
1368 A. treedt in het verbond der Hanze.
1421. 23 April wordt een derde deel der stad door brand vernield.
1427. Een zeer groot oorlogschip, De Katte genaamd, wordt van stapel gelaten.
1440. De bewoners leggen een vloot van 20 Oorlogschepen aan.
1452. Op 24 Mei breekt een zware brand uit, die twee derde deel der stad in de asch legt.
1475. A. rust 50 schepen voor den handel op Spanje uit.
1480. De ommuring der stad wordt met kracht ter hand genomen; (een der weinige overblijfselen daarvan is de St. Antonieswaag op de Nieuwmarkt).
1481. De A.eiS behalen verschillende overwinnigen op de Utrechtschen.
1489. A. krijgt van Maximiliaan I vergunning boven haar wapen de keizerskroon te voeren; (omtrent dit wapen zijn de heraldici het nog steeds oneens; de laatste maal werd het gerectificeerd in 1898)
1535. Aanslag der Wederdoopers, in de maand Juli. ^
1567. Komst van Brederode en den graaf van Megen met Spaansch krijgsvolk.
1577. Mislukte overrompeling onder Helling en Ruichaver, 23 Nov.
1578. A. verlaat de zijde van Spanje.
1594. Het eerste smaldeel koopvaardij vaartuigen voor Oost-Indië wordt uitgerust.
1596. Als boven voor West-Indië.
1602. Op 20 Maart wordt de Oost-Indische Compagnie opgericht met hoofdzetel te A.
1607. Oprichting van de West-Indische Compagnie, met hoofdzetel te A.
1609. 31 Jan. wordt de Bank van A. gesticht; (opgeheven 1793b
1629. Het bergen der schatten van de Zilvervloot veroorzaakt een oproer.
1650. Prins Willem II doet een aanslag op A. — Yoordeelig handelstractaat der Aers met Spanje.
1653. Belangrijk handelstractraat tusschen A. en Denemarken.
1672. Amsterdam wordt door de Franschen bijna ingesloten.
1677. Begrafenis (IS Febr.) van admiraal De Ruyter.
1696. Het aansprekers-oproer.
1697. Komst van Czaar Peter.
1747 en ’48. Wanordelijkheden en oproeren.
1787. Gevechten tegen Pruisische troepen in den omtrek der stad.
1795. Omwenteling.
1808. Intocht (20 April) van Lodewijk Napoleon.
1810. De Fransche troepen trekken (4 Juli) Amsterdam binnen. Verzet (20 Sept.) tegen de Franschen. Amsterdam is de 3e stad van het Fransche keizerrijk.
1811. Vernieuwd verzet tegen de Franschen (11 April). — Komst van Napoleon (9 Oct.).
1813. De omwenteling breekt 15 Nov. uit. Intocht van Willem van Oranje, 2 Dec.
1814. Inhuldiging van den souvereinen vorst op 30 Maart.
1836. Artis aangelegd.
1839. Opening van den eersten spoorweg in Nederland. — A.—Haarlem.
1840. Inhuldiging v. koning Willem II, 28 Nov. 1849. Inhuldigingv. koning Willem IIÏ, 12 Mei. 1852. Standbeeld voor Rembrandt van Rijn
opgericht.
1856. Monument van den volksgeest van 1830 eji ’31 op den Dam opgericht.
1867. Standbeeld opgericht voor Joost van den Vondel.
1876. Het Noordzeekanaal voltooid.
1877. Het in 1630 opgerichte Atheneum wordt verheven tot Gemeente-Universiteit.
1883. Wereldtentoonstelling.
1889. Brand van den Stadsschouwburg.
1892. 2 Aug. opening van het Merwedekanaal.
1895. Tweede Wereldtentoonstelling.
1896. Vergrooting van A. met een deel der gemeenten Nieuwer-Amstel, Sloten en lemen.
1898. 6 Sept. Inhuldiging van koningin Wilhelmina.
Kerken
A. heeft vele kerken: R,-K. 23 (een 24e is in aanbouw), Ned. Herv. 12 (meest zeer ruime), Evang.-Luth. 2, andere Prot. Kerken ongeveer 20, Oud-R. 2; synagogen: 2 groote en meerdere kleinere.
De voorn. zijn: R.-K. De in Renaissancestijl opgetrokken en van kunstschatten ruim voorziene St. Nicolaas; dé ruim 100 M. lange St. Willibrordus aan den Amsteldijk; de St. Antonius (Mozes en Aaron); de Kerk van het H. Hart; de Onze-Lieve-Vrouwe-Kerk; de St.
Magdalena-Kerk; de Kerk van O. L. V. Onb. Ontv. (Posthoorn) en van St. Franciscus Xaverius (Krijtberg).
Als laatste typen der voormalige huiskerken bestaan nog de Kerk op het Beggijnhof en het Haantje (deze laatste is echter niet meer als Kerk in gebruik, doch in onveranderden vorm ingericht als museum „Amstelkring”). — Protest. De Oudeof St. Nicolaaskerk (gebouwd omstr. 1300, toren 68 V? M., beschilderde ramen, praalgraven der vice-admiraals Isaac Sweers en Abrah. v. d. Hulst, graftomben van schout-bij-nacht Will. van der Zaan, grafteekens van Jacob v. Heemskerk, Cornelis Jansz, Gilles Schey, Würtz, van de dichteres Lucretia Wilh. v. Merken en van haar echtgenoot Nik.
Simon v. Winter; in een afzonderlijk vertrek, de ijzeren kapel, worden de oorspr. handvesten der stad bewaard) ; de Nieuwe of St. Maria-, later St. Catharinakerk (in 1414 aangevangen; rust op 52 hardsteenen pilaren; in den predikstoel van Alb. Vinckenbrinck bezit zij een meesterstuk van beitelkunst; beroemd orgel; praalgraven van de Ruyter — door Rombout Vernulst gebeiteld — van Jan van Galen, van J. C.
J. van Speyk; graftomben van J. v. d. Vondel, van den schout-bij-nacht baron Bentinck, van Willem Eggert, Heer van Purmerende, gedenkteeken voor admiraal Jan Hendr. van Kinsbergen: in deze kerk werden koning Willem I, Willem II, Willem III en koningin Wilhelmina ingehuldigd); de Amstelkerk; de Eilandskerk, de Noorderkerk, de Oosterkerk, de Zuiderkerk, de Westerkerk (hoogste toren van A.), Koepelkerk, enz.; verder de Nieuwe Hersteld Luthersche kerk, de Luthersche Nieuwe kerk, de Remonstranten kerk, de synagoge der Portugeesche Israëlieten enz. enz.
Merkwaardige gebouwen, instellingen enz
Een der merkwaardigste gebouwen zoowel van geheel Nederland als van Amsterdam is het 'oninklijk Paleis op den Dam, eertijds Raadhuis, door Jacob van Campen 1648—’55 gebouwd; het rust op 13659 palen, is 80 m. lang, 63 breed en 33 meter hoog; de koepeltoren is 19 m. hoog; aan Lodewijk Napoleon werd het gebouw in 1808 als paleis aangeboden, waarop het Stedelijk Bestuur zich weder in het Prinsenhof vestigde; de vooren achtergevels prijken met beeldhouwgroepen van Artus Quellyn den Oude, allegorisch den roem der stad als beheerscheresse der zeeën voorstellende; de voorn, zalen, allen met heerlijke zolder- en wandbeschilderingen versierd, zijn, behalve de beroemde Danszaal: de Audiëntie-, de Vierschaar-, de Troon-, de Koninginne-, de kleine- en de groote Eetzaal, — het Rijksmuseum, gebouwd tusschen 1877—’85, naar plannen van den architect P. J. H. Cuypers, in den zoog. Oud-Holl. Renaissance-stijl; het gebouw met toebehooren beslaat een oppervlakte van 3 hectaren grond, door de gemeente Amsterdam kosteloos aan het rijk afgestaan; 11,000 vierkante meter daarvan is bebouwd; beeldhouwwerken van Bart van Hove en Frans Vermeylen versieren den voorgevel; van de voorzijde naar de achterzijde loopt een 71 m. lange poort-galerij voor voetgangers en rijtuigen; het Museum bevat schilderijen, etsen, teekeningen, oudheden, diverse kunstwerken, enz. enz.; de verzameling is saamgesteld uit de collecties van het Trippenhuis, van het Museum Van der Hoop, van het Kon.
Oudheidk. Genootschap; uit verscheidene schilderijen enz. uit het Stadhuis, het Huiszittenhuis te Amsterdam, uit de collectie van het Nederl. Museum voor Geschiedenis en Kunst te VGravenhage, uit private schenkingen enz. enz.; de bezichtiging is kosteloos, alle dagen behalve des Maandags. Verder bezit Amsterdam in het Museum Fodor, het Suasso-Museum, de Diergaarde (Natura Artis Magistra), met het Aquarium (een der schoonste en volledigste verzamelingen van dien aard der wereld), den Kruidtuin (Hortus Botanicus), Arti et Amicitae, het Panopticum, het Panorama enz. even zoovele bezienswaardigheden. Onder de schouwburgen en andere inrichtingen voor kunstgenot zijn de Stadsschouwburg, het Concertgebouw en het Paleis voor Volksvlijt de voornaamste.
De belangrijkste inrichtingen van onderwijs zijn de Stedelijke Universiteit, de Vrije Universiteit, de Rijks-Academie voor Beeldende Kunsten (1870), een Ned. Isr. en een Portug. Isr. Seminarium, een Stedelijk, een R.-K. en een Geref. Gymnasium, een Openbare Handelsschool, een Bijzondere Handelsschool, een Kweekschool voor de Zeevaart, een Zeevaartschool, een Kweekschool voor Machinisten, een Instituut tot onderwijs van Blinden, een Rijksschqol voor Kunstnijverheid, een Rijks-Normaalschool voor Teekenonderwijzers, de Tuinbouwschool Linnaeus, een Conservatorium (met onderwijs in harmonie- en compositieleer, muziekgeschiedenis, het bespelen van piano, orgel, strijk- en blaasinstrumenten en harp, in solfège, solozang, quartet- en ensemblespel, aesthetiek, Fransche, Duitsche en Engelsche taal, declamatie, dramatischen zang), een Tooneelschool (lezen, voordracht en spel, uitspraak, stemvorming, zang, moderne talen en letterkunde, costuumkunde, teekenen, tooneelgeschiedenis, grimeeren, dansen, mimiek enz.), ambachtscholen, herhalingsscholen enz.
A. is rijk aan instellingen van liefdadigheid voor weezen, ouden van dagen en andere hulpbehoevenden; voorn, zijn: Burgerweeshuis, Diakonie-weeshuis, R.-K. Maagdenhuis, Diakonie Oude-mannen- en vrouwenhuis, St. Jacobsgesticht, St. Elisabethsgesticht, het omvangrijke Werkhuis. Er zijn ook meerdere gasthuizen; voorn, zijn: Binnengasthuis, Wilhelmin a-gasthuis, Onz e -Lie v e - V rouwe - gasthuis.
Onder de genootschappen, vereenigingen enz. te Amsterdam gevestigd of hun hoofdzetel hebbende moeten worden vermeld: de Koninklijke Academie van Wetenschappen, de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen, de Nederl. Maatsch. tot bevordering der Geneeskunst, het Wiskundig Genootsch. E. O. A. B., het Nederl.
Genootsch. voor Munt- en Penningkunde, de Bond van Nederl. Onderwijzers, de Nederl. Protestantenbond, Nederl. Traktaatenootschap, Nederl. Bijbelgenootschap, de sychiatrische Vereeniging, de Algem. Nederl.
Diamantbewerkers-Bond, de Alg. Nederl. Typografenbond, de Maatsch. voor den Werkenden Stand, de Ned. R.-K. Volksbond, Patrimonium en voorts een menigte vak-, zang-, tooneel-, sport-, godsdienstige en maatschappelijke vereenigingen en bonden.
Onder de dag- en weekbladen, tijdschriften, die te Amsterdam het licht zien zijn de voornaamste: Algemeen Handelsblad (2 maalper dag), De Telegraaf (2 m. p. d.), De Standaard (dagbl.), De Tijd (dagbl.), Het Nieuws van den Dag, de Nederl. Financier, Het Finantieel Dagblad, Het Volk, Het Volksdagblad, de Zeepost, allen dagelijks verschijnende* verder De Heraut, De Kunstwereld, het Israëlitisch Orgaan voor Nederl., De Kroniek, Ma^onniek Weekblad, Medisch Weekblad, de Indische Mercuur, Morgenrood, Mutua Confidentia, Nieuwsbl. v. d. Boekhandel, Weekblad voor Dames, Weekblad v. Muziek, Werktuigkundig Weekblad, allen wekelijks verschijnende ; voorts het Maandbl. gewijd aan de belangen van het Teekenonderwijs en ae Kunstnijverheid in Nederland, het Maandbl. uitgeg. door de Vereenig. tegen Kwakzalverij, het Maandblad voor Ziekenverpleging enz. enz.
Amsterdam wordt door een 60-tal grachten in een groot aantal eilanden afgedeeld, die onderling door bruggen zijn verbonden; de stad spreidt zich ten zuiden van het IJ (dat als aanvangspunt wordt gerekend wat betreft de huisnummering), halvemaanvormig uit; rondom het hart der stad (het gedeelte van het Centraalstation tot het Sophiaplein) legeren zich de bochtige hoofdgrachten (Singel-, Heeren-, Keizers- en Prinsengracht ten westen en zuiden, de Burgwallen ten oosten), die een groot aantal straten doorsnijden; als met een gordel wordt het oorspronkelijk stadsgedeelte omgeven door de boogvormige Singelgracht, wier buitenste oever onder de namen Houtmankade, Nassau kade, Stadhouderskade, Mauritskade, Zeeburgerdijk een wandelweg rondom Amsterdam vormt; buiten deze gracht, die de hoofdmassa der stad omvat, ontstonden de zich nog steeds uitbreidende buitenwijken; namelijk in het noordwesten der stad de Spaarndammerbuurt, aan de westzijde de kwartieren langs den Haarl. weg en het Raampoortkwartier; in het zuid-westen het Van Lennepkwartier, in het zuiden de buurten in de omgeving van het Vondelpark en het RijksMuseum, in het zuidoosten buurt YY, aan de oostzijde de uitgestrekte wijk waarvan de Muiderpoort het middelpunt vormt, en in het noordoosten de Czaar Peterbuurt; de dichtstbevolkte wijken zijn de zoogen. Jordaan, een eiland, gelegen aan de westzijde der stad, ten noorden begrensd door de Brouwersgracht, ten oosten door de Prinsengracht, ten zuidoosten door de Leidschegracht, ten westen door de Lijnbaansgracht en in hoofdzaak bewoond door het zuivere Amsterdamsche volkstype; voorts het kwartier der Israëlieten, de zoogen. Jodenhoek, een eiland aan de oostzijde der stad, ten noorden begrensd door de IJgracht, ten oosten door de Nieuwe Heerengracht, ten zuiden door den Binnen-Amstel, ten westen door den Zwanenburgwal en de Oude Schans; het hart van dit eiland is de bedrijvige wijk der Israelietische bewoners van A., ongeveer 40.000; verder de Eilanden, in het noordoosten. Van het centrum van het noordwestelijk deel der stad tot dat van het zuidoostelijk deel loopt een verscheidene kilometer lange met asphalt geplaveide straatweg, die successievelijk de namen Haarlemmerdijk, Haarl. straat, Korte Nieuwendijk, Nieuwendijk, Kalverstraat, Reguliersbreestraat en Utrechtsche straat aanneemt, en die aan weerskanten een onafgebroken bazar vormt. Van den Dam, het Leidscheplein, het Haarl. plein enz. vertakte zich sinds 1875, toen de eerste lijn ('Plantage—Leidscheplein, sinds gewijzigd) werd geopend een net van tramwegen naar alle richtingen.
De handel is een der voorn, middelen van bestaan der bevolking; rondom het noordelijk deel scharen zich een reeks van havens en dokken met een totale oppervlakte van 187 hectaren, (Oosterdok, Westerdok, Rijks-Marinedok, Entrepotdok, Koninginnedok, Houthaven, Petroleumhaven); de Nederl. Handelmaatschappij brengt ongeveer de helft der producten der Indiën op de markt van Amsterdam; de voorn, der te A. verhandelde producten zijn koffie van Java en Brazilië, thee van Japan en China, ruwe tabak van Java, Sumatra enz.; suiker, drogerijen, verfwaren, chemicaliën, specerijen, teer, pek, katoen, vlas, hennep, allerlei graansoorten, zaden, vruchten, hout, petroleum, metalen; de effectenhandel heeft in A. een belangrijke markt, de Beurs is een der voornaamste van Europa, evenals de door de regeering geprivilegieerde krediet-instelling De Nederl. Bank. Ook als fabrieksstad bekleedt Amsterdam een eersten rang; hare diamantslijperijen zijn de grootste en voorn, der wereld; voorts reusachtige suikerraffinaderijen, bierbrouwerijen, fabrieken van stoom en andere werktuigen, gasfabrieken, drukkerijen, sigarenfabrieken enz. enz.
De bodem van het bebouwde deel van Amsterdam bestaat hoofdzakelijk uit veengrond, met verschillende diepte rustende op diluvisch zand, en opgehoogd met puin enz., terwijl bij het bouwen van huizen als anderszins een op in den bodem geheide palen rustende fundeering moet worden aangebracht, gelijk overbekend is.
A. is de zetel van een rechtbank van eerste en tweede instantie, van het generaal-corisulaat van België, Duitschland, Frankrijk, Italië, Japan, Oostenrijk-Hongarije, Paraguay, Perzië, Portugal, Rusland, Servië, Turkije, Zweden en Noorwegen en van consulaire ambtenaren van Argentinië, Chili, Columbia, Denemarken, Griekenland, Groot-Brittanië, Guatemala, Haïti, Mexico, Monaco, Peru, Siam, Spanje, Uruguay, Venezuela, Vereenigde Staten en Zwitserland.
Amsterdam is voorts het middelpunt van het Nederl. defensie-stelsel, en kan door inondatie ongenaakbaar gemaakt worden.
Amsterdam is in 9 rijkskiesdistricten verdeeld en zendt derhalve 9 leden naar de Tweede Kamer; behalve de bij de wet van 20 Maart 1896, Stbl. no. 39, aan A. toegevoegde deelen van Nieuwer-Amstel, Sloten en Diemen, zijn de plaatselijke voorwaarden ten opzichte van het kiezerschap: minimum weeknuur f2.50; minim. jaarlijksch inkomen f550.—; het genot van vrije woning of inwoning wordt gerekend gelijk te staan met f 125.—, vrije kost en inwoning met f350.— en vrije kost alleen met f225.—. De ingezetenen worden in de Personeele Belasting aangeslagen naar den maatstaf der lste Klasse.
