1 als mijn - een snor/klootjesteen pikkie had, dan was ze mijn oom, dooddoener waarmee men een zeurpiet wil afschepen.
Iemand die allerlei mogelijkheden en ‘alsen’ oppert, probeert men aldus schertsend het zwijgen op te leggen. Er bestaan verschillende varianten, waarvan de meeste dateren uit de 19de eeuw, bijv. alsmijn tante wieltjes had, dan was ze een locomotief, als de hemel valt hebben we allemaal een blauwe muts; als een kat een koe was, dan gaf ze melk; als mijn opoe een baard had, wasze mijn opa. Bij Harrebomée vinden we al als de keizer een vrouw was, had hij voor hoer gezeten. Het lijstje variaties op één thema is wellicht eindeloos. Men gaat steeds uit van iets onwaarschijnlijks dat kan gebeuren, waarvan iets anders het gevolg is. Ook in andere talen kent men dit verschijnsel, bijv. Frans si ma tante en avait, ce serait mon oncle; si la merbouillait, ily auraitbien despoissons cuits, avec des si, on mettrait Paris dans me bouteille; si le ciel tombait, ily auraitbien des alouettes prises. Engels ifmyaunt had been a man, she’d have been my uncle; ifyour aunt had balls, she’d beyour uncle. Duits wem die Tante Rader hdtte, wafs ein Omnibus. Zie ook as is verbrande turf.
‘Als de hemel omlaag valt hebben we allemaal een blauwe muts op’, schreeuwt Gerard. (Harry Mu- lisch: Voer voor psychologen, 1968)
‘Néé, zo kom je er niet onderuit. Als mij ooit zou blijken dat jij en...’ ‘Als de hemel naar beneden valt hebben we allemaal een blauwe muts.’ (Meg- chel J. Doewina: Huize Avondroze, 1988)
Dan maakt hij afwerende gebaren. ‘Ja, maar Ruud, als je nu meedoet’, wordt er gevraagd. ‘Als, als... als mijn tante een pikkie had, was ze mijn oom’, is het antwoord. (Sport International, mei 1990)
Maar een landelijke zender met een gezamenlijk nieuwsconcept moest er toch wel kunnen komen? ‘Als mijn tante wieltjes had, dan kon ze rijden’, was hun antwoord. (De Volkskrant, 29/06/91)
Als mijn oom balletjes had, was hij mijn tante. As is verbrande turf. (Nieuwe Revu, 31/08/94)
2. je - (op een houtvlot), slanguitdr. van afwijzing of ongeloof. Varianten zijn je tante in de woestijn; je tante zonder roeiriemen enz. Wellicht van Rotterdamse origine. Syn. je zus/zuster op een houtvlot (in d’r blote kont/met het bonenhoedje enz.).
‘Zeker al ’n jaar of achttien oud.’ ‘Je tante bedoel je’, ginnegapt vader. (Jan Mens: Mensen zonder geld, 1939)
‘Allemaal eruit, of geweld zal worden gebruikt’, brulde hij, terwijl hij vervaarlijk met het moordtuig zwaaide. ‘Je tante op sterk water!’, riep een ingezetene boven het hoongelach uit. (Piet Bakker: Deining in Zwinderen, ongedateerd)
‘Het is het mooiste wat er is, de handel.’ ‘Je tante op een houtvlot, zul je bedoelen’, had Jona eens vanuit een hoek van de kamer waar hij zat te lezen geroepen... (Doeschka Meijsing: De beproeving, 1990)
3. naar - Betje/Kee/Marie/Meijer enz. gaan, eufemistische en verouderde uitdr. voor ‘naar het toilet gaan’. Ook in de Duitse volkstaal: zu Tante Meier. Vgl. ook nummer honderd.
4. - Betje/Lotje, slangben. voor ‘vulva’. In Rotterdam was het ooit een informele ben. voor een koffiefilter (het pre-Melittatijdperk). In de taalkunde wordt tanteBetje ook gebruikt voor een zin met een onjuiste inversie of met een verkeerde woordschikking; meer algemeen voor ‘slordig taalgebruik’. Zo genoemd, omdat verondersteld wordt dat een dergelijke stijl vooral door oude tantes gehanteerd wordt. De ben. werd voor het eerst gebruikt door Charivarius in diens rubriek ‘Charivaria’ in De Nieuwe Amsterdammer op 10 november 1917.
‘Waar is de tijd gebleven dat ik reed / jij schuchter vroeg mag ik het stuur / heel even? Voelen hoe het voelt? / Ingepolderd. / ik houd mijn hart vast en m’n mond.’ Vooral dat ‘ingepolderd’ is mooi, terwijl die tante Betje in de slotregel het echec op geestige wijze accentueert. (Trouw, 13/10/95)
5. - (Betje) op bezoek/te logeren hebben, eufemistische uitdr. voor ‘ongesteld zijn; menstruatie hebben’. Zie ook opoe.
6. - Cor, grappige ben. voor de automatische tijdmelding.
7. - Kok, homoslang voor het coc (Cultuur- en Ontspanningscentrum), de belangenvereniging voor homoseksuelen. De letters coc stammen uit de tijd dat homoseksualiteit nog niet geaccepteerd werd en een schuilnaam nodig was.
8. - Pos, informele ben. voor de (als laks ervaren) Posterijen. De uitdr. was destijds in Ned.- Indië heel gewoon, maar verspreidde zich later ook in Nederland.
Een waar Jantje Protest die vanuit zijn luie fauteuil tegen elk onrecht op de beeldbuis durft te protesteren door de telefoon te grijpen en weer een fiks telegram via Tante Pos te laten bezorgen. (Elsevier, 20/10/90)
9. - Trutje, onder schooljongeren (in Enschede) een pejoratieve ben. voor ‘een arrogant persoon’.
10. - Truus, geen tante van vlees en bloed, maar de verpersoonlijking van de gehechtheid aan een bepaald milieu en tegelijk zowat alles waarmee een werkloze zich - in de optiek van sommige politici - bezighoudt, nl. de kaarttafel, het bakje troost, de eigen meubeltjes, het café.
Er zijn lui die niet meer weg willen van tante Truus, die zo aan hun buurt en hun milieu hechten dat ze nog nauwelijks ondernemingslust aan de dag leggen. Dat was de mening van oud-minister van Financiën Onno Ruding, de geestelijke vader van deze uitdr. Ruding liet zich tijdens een geruchtmakend interview in oktober 1984 met de krant Hef Vrije Volk ontvallen, dat jongeren liever thuis bleven bij hun tante Truus in plaats van naar werk te zoeken. Daarmee dacht de minister de kwalen van land en volk eens helder bij de naam genoemd te hebben. In de Kamer werd hij op zijn verklaringen echter zwaar gekapitteld. Prompt kreeg de minister een interpellatie aan zijn broek. Of hij wel over concrete aanwijzingen beschikte, dat werklozen liever lui dan moe zijn? Wat voor Ruding pleitte, was dat hij het onderwerp uit de taboesfeer had gehaald en... dat het Nederlands er een gevleugelde uitdr. mee bij had gekregen.
Mijn cliënt heeft misschien een te krachtige prikkel ondergaan. Wij weten dat hij zich met een goed plan tot Ahold had gewend. Hij kreeg geen gehoor. Hij wou zich er niet met een jantje-van- leiden afmaken. Hij bleef niet bij tante Truus zitten. (Vrij Nederland, 16/04/88)
In andere delen van Engeland, waar overschotten aan leerkrachten bestaan, hebben de wervingsacties geen succes gehad. Daar bleven de kandidaten liever bij de Britse nicht van tante Truus wonen, zo blijkt uit het relaas van Van de Water. (De Volkskrant, 22/07/89)
Als echter de situatie wanhopig is maar niet serieus grijpt men naar de oude sok en blijft men bij tante Truus zitten. (Elsevier, 23/02/91)
En met het noemen van de naam Hans Hillen denken we onwillekeurig terug aan de tijd dat minister Ruding (wiens voorlichter hij was) met een keihard beleid orde op zaken wilde stellen. Het ge- slampamper, het rondhangen bij ‘tante Truus’, moest maar eens afgelopen zijn. (Trouw, 18/03/94)
