is het gewelddadig verzet van onderdanen tegen de feitelijke overheid binnen een bestaande georganiseerde gemeenschap. In zover de opstand overeenkomst vertoont met de oorlog, moeten dezelfde algemene voorwaarden worden gesteld.
Het bijzondere van de opstand is echter dat hij gericht is tegen de feitelijke overheid, hetgeen speciale voorwaarden voor zijn geoorloofdheid met zich brengt. Het is een door de Kerk veroordeeld standpunt te zeggen dat het volk te allen tijde bevoegd is de bestaande staatsorde omver te werpen.
Ook een gezag, dat door het volk zelf is aangesteld, moet ter wille van het algemeen welzijn aan een dergelijke willekeur onttrokken worden. Wanneer een wettige overheid door bepaalde onrechtvaardige wetten haar bevoegdheid te buiten gaat, zijn de onderdanen gewettigd passieve weerstand te bieden, d.w.z. gehoorzaamheid te weigeren.
Wanneer deze weigering echter grotere nadelen met zich meebrengt dan het gehoorzamen, zal dit laatste feitelijk plicht blijven, tenzij het bevolene zelf zedelijk slecht is. Actief, gewelddadig verzet, en dus ook opstand, is in een dergelijk geval niet geoorloofd, daar de overheid door een incidenteel machtsmisbruik niet ophoudt wettig te zijn.
Waar de overheid door een algemeen wanbestuur het algemeen welzijn schaadt, moet gestreefd worden naar een verbetering langs legale weg, d.w.z. zonder geweldpleging en met middelen die niet door de wet verboden zijn. Alleen wanneer deze middelen niet toereikend zijn, kan een opstand als laatste toevlucht geoorloofd zijn.
Daar echter de nadelige gevolgen van een opstand of burgeroorlog uiterst groot zijn, kan zich dit geval slechts voordoen wanneer de gemeenschap door het wanbestuur in hoge mate benadeeld wordt. Er moet gegronde hoop zijn dat de offers het redelijk verhoopte resultaat waard zullen zijn (zie Oorlog).Een onrechtmatige machthebber of overweldiger mag men desnoods ook met geweld trachten te verdrijven. In zover echter de publieke orde en veiligheid en het welzijn van de gemeenschap het eisen, zal men aan zijn feitelijke verordeningen moeten gehoorzamen. De gemeenschap heeft een regeling nodig, en wanneer deze niet meer door de wettige overheid tot stand kan komen, is men aangewezen op de enige regeling die feitelijk getroffen wordt. Om dezelfde reden kan een onrechtmatige bestuurder tot wetmatige overheid worden. Wanneer de feitelijke machthebber goed bestuurt, kan op een gegeven moment de situatie van dien aard worden, dat de opstand tegen hem slechts tot nadeel voor het algemeen welzijn strekt. Op dat moment is men aan het welzijn van de gemeenschap verplicht hem als wettige overheid te aanvaarden.
A. V. R.
