lett. ‘vergadering,’ aanduiding zowel van de plaats van eredienst op sabbat als van de plaatselijke gemeente. De ontstaansgeschiedenis van de synagoge als instituut en gebouw is omstreden.
De vroegste literaire sporen van het bestaan van synagogen zijn uit de derde eeuw v. C., en wel in Egypte. In de eeuwen daarna (tweede tot eerste eeuw v. C.) vinden we synagogen uitsluitend in de diaspora, pas daarna ook in Palestina. Ook al heeft de synagoge als gebouw waarschijnlijk vanaf het begin een cultische functie gehad, met name op sabbat als plek van Schriftlezing en gebed, is het zeer waarschijnlijk dat het tevens dienst deed als gemeentecentrum voor tal van andere doeleinden. Er zijn vele tientallen antieke synagogen in Israël en de diaspora opgegraven (de grootste in Sardis). In de eerste eeuwen was er nog geen uniformiteit in architectuur of oriëntatie van de synagogale gebouwen; die zette zich pas in latere tijd door. Over de organisatievorm van de synagoge als gemeente en over de gang van zaken tijdens een synagogedienst in de oudheid weten we heel weinig met zekerheid. Waarschijnlijk was er zeer veel lokale en regionale variatie. Zie ook Archisynagogos.
