Na dat de Hervormden, in de Roomsche Nederlanden, zig meer en meer vrijheid hadden aangematigd, namen ze, in het Jaar 1578, het besluit, om vrije Godsdienstoefening te verzoeken; doch hun verzoek was van geen vrugt. Eenige dagen daar na leverden ze een tweede smeekschrift in. De Aartshertog en de Raad van Staaten, die beide verzoekschriften ontvangen hebbende, maakten een ontwerp eener Religions, of Geloofsvrede, waar in zij meenden dat alle de Landschappen genoegen zouden neemen.
Het Ontwerp was van den volgende inhoud, volgens de Copie van Antwerpen, aldaar gedrukt bij PLANTYN, in het Jaar 1579.
De Religions-vrede geaccordeert en gepubliceert binnen Antwerpen den 12 Junij MDLXXIX.
,, Alsoomen wel hadde verhoept, dat deur middele van de Pacificatie van Ghendt, ende de Vnien van de Prouincien daer naer ghevolgt, alle de lanckduerighe troublen, misverstanden, tweedrachten ende dissidentien in dese Nederlanden souden hebben ghecesseert, ende door middelen van alsulcken accoorde ende ouerdrach de ghemeyne ruste ende vrede ( oock in respecte vande Religie) souden onderhouden hebben gheweest, om alsoo eendrachtelijck ende eentsamentlijck dese landen, ende besundere de stadt van Antwerpen te brengen in heuren ouden sleure van negociatie, handelinghe van coopmanschappen, manufacturen, zeevaert, discipline militaire, ende andere goede deuchdeliicke, policien (daer inne sy eertijden meer dan eenige andere prouincien is geweest) nochtans wantme beuonden heeft dat de voorsz. Pacificatie van Ghendt ierft door expres, toedoen van de Spaengnaerden vyanden van dese landen en de heure aenhangheren, ende daer naer oock door oorsaecken van dien bij eenighe andere is gevioleert, ende in diuersche puncten ghebroken gheweest, waer doore de dissidentie ende waentrouwe tusschen die van de Catholijcke Roomsche en ghereformeerde religie met eenighe andere begost wederom te rijsene ende opte staene, ende in sommighe steden ende vlecken vandt ghevnieerde prouincien soo te vermeerderen, dat apparentelijck ende onghetwijffelt daer deure geschapen waere op te staene groote verbitteringe, diuisie , ende meerdere scandalen, die naemaels sondere groot bloedt te verghieten niet en soude zijn remediabel, Soo hadde, omme al tselue te verhoeden, ende de voors. tweedrachten, diuisien, diffidentien ende wantrouwen wte wegen te nemene, ende alle bloetstortinge te verhoeden, sijne Hoocheyt ende Excellentie bij aduijse vanden Rade van Staten neffens heur wesende, doen concipieren sekere Ordonnancien inhoudende diuersche poincten dienende totten Religionsvrede ende onderhoudt vande pulicie.
Alle welcke poincten alsoo gheaduiseert ende ghesloten, oock by brieuen van sijnder Hoocheyt vanden 14 Julij lestleden, zijn ghesonden aen alle ghevnieerde Prouincien, om op die admissie ende onderhoudt van dien te hebben heur aduoy en conset.
Ende dien volghende zijn de selue poincten en artijclen van Religionsvrede oock ghesonden aende wethouders deser stadt van Antwerpen: de welcke, om daer inne pertinentelijck te besoingneren, ghelijckmen in alsulcke ghewichtighe saken behoort ende schuldich is te doene, hebben tot dien eynde doen vergaderen alle de leden der seluer stadt, ende den seluen ghecommuniceeft de voorsbrieuen ende intentie, mitsgaders ghedaen lecture ende visie vande voors. artijclen van Religionsvrede, ende is nae rijpe ende langhe deliberatie daer op oock ghehadt d’aduijs van de Colonnellen, Dekens valide gulden ende Capiteynen deser sladt eyntelijck gheresoloeert ende ghesloten, datmen binnen deser stadt soude publiceren de voors. Religionsvrede, en den selue wel strictelijck onderhouden, welcken achtervolghende wordt van s Heeren ende de Stade weghen beuolen ende gheordonneert, dat eenyeghelijck van de inghesetene deser stadt hun voortane reguleren sal volghende de voors. Religions-vrede op den voet ende vueghen na bescreuen.
Ierst alsoo egheen religie met ghewelt oft wapenen en can oft en mach onderhouden noch ingedruckt worden, maer dat de selue als een sunderlinge gaue van Godt almachtich moet verwacht worden, ende dat het betaemt dat alle Christelijcke menschen van wat religie die zijn, onderlinghe leuen eendrachtelijck en peyselijck, hun regulerende nae de loffelijcke politicque ordonnancie van heure Ouerheyt, Soo ist goet gheuonden dat die vande voors. Catholijcke Roomsche, ende ghereformeerde religie, mitsgaders, die vande Confessie moghen blijuen, soo sy voor Godt tot salicheyt van heurder sielien sullen willen ende in meyninghen zijn, naer elcks verstant ten vuytersten daghe te verantwoorden.
Item dat ter saecken vande diuersiteyt vande voors religien, d'een den anderen niet en sal mogen stooren, hinderen noch letsel doen in sijne ceremonien, predicatien, scholen, oft andere exercitie ende oeffeninge, oft anderssins yet attenteren, tzy binnen oft buyten de ghewoonlijcke oft gedesigneerde plaetsen van heurder religie, in egheenderhande manieren, maer eenyeghelijck int sijne met ruste ende vrede te laten, ende oock alle heure goeden te laten besitten, behouden ende ghebruycken, emmers soo langhe ende ter tijt, dat met aduijse vande Staten generaal, oft ten minsten met een Nationnael consilium (eenenyeghelijcken vrijelijck ghehoort) anders deshaluen ghesloten ende ghetermineert zal wesen, op pene van exemplaerlijck gestraft te worden aen lijf ende goet, als perturbateurs vade gemeyne ruste, sonder verdrach.
Ende omme binnen middelen tijde goede politicque ordre te stellene onder bequame ende lijdelijcke conditie dienede tot versekerheyt ende ruste van een yegelijck, Is geordunneert dat elek vande voors. religiën metten kercken die sy iegenwoordelijck zijn besittende, hem sal te vreden houden, Ten waere dat de kercke der twee, te wetens vande gereformeerde religie en vande Ausborgsche confessie respectiue te cleyn vielen, dat alsdan byde Magistraten deser stadt henlieden sal bewesen ende ghedesigneert worden eenighe andere kercken oft plaetsen tot hunnen gerieue, en sulle aldaer openbaerlijck en liberlijck exerceren heure religien: En nopende de begraeffenissen, sullen de Suppostea van elcke religie daertoe ghebruycken de kercken ende kerckhouen daer zy hunne religie exerceren, ende dat elck volghende hunne ceremoniën, behaluen soo verre deur ,, cleyaicheyt, distantie, noot, oft anderssins yemant vande voorsz. religien begheerden te ghecbruyckcn d'een des anders, kerckhof, dat sy respectiue t’selue selen moghen doen, nochtas sonder eenige vermaninge daer te doene, oft te singen oft ander ceremonien te gebruycken.
Ende omme te schouwene de inconuenientie die meest deur petulantie en broodronckenschap gheschieden bij eerlofe, seditieuse ende twistighe gheesten, anders niet sueckende dan alie goede ordonnantien onder de voete te brenghen. Is gheordonneert dat elck hem abstineerde ende verdraghe te comen oft hem te vinden ter plaetsen daermen andere religie dan de sijne, is exercerende, Ten waere hy hem reguleerde naerde ghewoonte ende exercitie van alsulcke kercken oft templen daer hy hem inne vindt, op pene als vooren.
Insghelijcks om alle irritatien, bitterheden ende questien te schouwen ende te cohiberen, de licentien die deur eenighe worden voortsghestelt contrarie diuersche gheboden te meer reysen ghedaen ende gepubiceert: Soo verbiedt men te maecken, singhun, printen, vercoopen oft int openbaere te brenghen eenighe schampere afdraghende oft iniurieuse liedekens, balladen, refereynen, pasquillen, gheschriften , figueren oft schilderijen daerdoore d’een oft d’andere religie, oft oock yemant int particulier ende generael soude worden ghediffameert ende gheschandaliseert, op pene ende corredtie als vooren.
Voorts dat die vande voors. religien ghehouden sullen zijn, heure Predicanten ende Ministers te presenteeren In persoone aende Schoutet en den Wethouders deser stad, om sijnen name opgheteeckent zijnde met voorgaande deliberatie byden voors. Schoutet ende Wethouders geadmitteert ende ontfangen te wordene, ende daernae te doene eedt van getrouwicheyt ende onderdanicheyt in alle politieque saeckek en, sonder anderssinis oft voorder te vsurperen oft te doene eenighe acle van iurisditcie oft hun nopende d’authoriteyt vande Magistraet te moghen moeyen direchtelijck oft indirecftelijck, in wat manieren t’selue soude moghen wesen.
„ Verbiedende de voors. Predicanten ende Ministers inder manieren als voor ghepresenteert ende gheadmitteert zijnde, ende allen anderen int openbaer oft int heymelijck te spreken oft preken, oft anderssins te gebruycken proposten oft woorden dienende tot tweedracht, oproer ende seditie, maer hen te leeren, instrueren ende spreken tot ruste, liefde, ende eendrachticheyt vande ghemeynte.
„ Dat niemant en sal moghen draghen eenighe mercken oft, teecken daer door zy elck anderen souden irriteren oft verwecken tot diuisie, tweedracht ende questie.
Dat de Supposten van elck der voors. religien by prouisien ende tot dat daer naerder oft anderssins byde ghevnieerde prouincien in sal wesen versien, sullen moghen houwelijcke contraheren elck op den voet van sijne religie : ende sulle de kinderen alsoo gheprocreert staen tot successie, oock op goeden verstoruen achter persoonen van een ander religie.
Ende om onder al te houden equaliteyt, soo en sal ter oorsaken vande diuersiteyt vande voors. religien egheen regard ghenomen worden int ontfanghen van eenighe schooliers, slecken oft armen in eenige Schole, Gasthuysen, Godshuysen, hospitalen oft Sieckhuysen: Dat oock alle aelmoessen ende gratien vanden goeden lieden sullen vergadert, ghecolligeert ende gedistribueert worden nae den voet, alreede daer inne ghenomen ende teghenwoordich daer inne ghebruyckt.
Item dat eenycgkelijck sal ghehouden zijn t'onderhouden de ghewoonljeke feestelijke daghen hier nae ghespecificeert, te weten den Soendach, Kersdach, Aposteldagen, Onser liever vrouwen bootschap, Hemelvaert en Lichmisse: ent en sullen opde selue daghen niet moghen openbaerlijck wercken, besoingneren, vercoopt , noch winckels op doen.
„ Dat oock op alsucke dagen als van outs verboden is vleesch te vercoopen ende te eten, alle vleeschuysen sullen gesloten blijuen, ende sal hem elck draghen politiequelijek, nae d’ordonnancie deser stadt.
Voorts dat int confereren van eenighe officien Magistraten, ende andere politijeke lasten egheen regard en sal ghenomen werden op eenighe religien: maer men sal eenye ghelijck ghequalificeert daer toe noemen, kiesen ende doen bedienen alsulcke officie daer toe sal bequaem ghenonden worden; dies lui alsulcke genomineerde ende ghecosene schuldich zijn te doen den eedt van oudts tot sijnen dienste stlaende, ende daer en bouen sweeren veel solemneiijck t’onderhouden delen Religions-vrede, sonder andere ceremonien daer toe te gebruyckene. Ende soo verre in eenighe eeden tzy van Magistraten, oft andere publieque diensten ende officien eenighe clausulen begrepen zijn, aftringerende tot obseruantie oft conseruatien van eenighe sekere religie, sullen de selue gheemitteert worden.
Sal voorts eenyeghelijck gehouden zijn d’Ouerheyt ende Magistraet van deser stadt alle behoorlijcke reuerentie ende obedientie te draghen, de selue allessins te asiisterene int vanghen ende straffen van alderhande oproerighe, seditieuse, ende sunderlinghe vande ouertreders van deser Ordonnancie.
„ Ende oft geviele (d’welck Godt verhoede) datter yemant waere die contrarie van dese Ordonnancie dede, of der seluer int gheheele oft deele teghen quame, oft yemanden eenighe stoornisse, quellinghe oft schandale aen dede, soo is gheordonneert van wegen als voore, datmen van stonden aene sal procederen tot apprehensie vanden ouertredene naer ouder ghewoonte: Ende op dat d examinatie ende informatie sonder achterdencken ofte wantrouwe geschiede, so selen die vande voors. religie respectiue moghen committeren twee notable verstandighe mannen, liefhebbers vande ghemeyne rustle, om in hennen presencie de voors. Informatie byde heere ende byde Weth ghenomen te worden: Om tselue ghedaen voorts gheprocedeert ende geordonneert te worden naer behooren,
„ Onder stondt gheschreuen:
Dese Ordonnancie inde Raedcamere der Wethouderen der stadt van Antwerpen gelesen zijnde, is bij den seluen gheordonneert datmen die sal publiceren. Actum 12 Junij, anno 1574. Me praesente.
Martiny
Poincten ende articlen by sijn Hoocheyt, ende by sijn Excellentie, ende hy die leden der stadt van Antwerpen gesloten, tot gheweyn weluaren ende ruste der seluer stadt. Ghepubliceert den 12 dach Junij, MDLXXIX.
Alsoo seker misverstant ende inconuenient binne der stadt van Antwerpen den 28 Meye laetstlede opgestaen is geweest, daer vuyt meer swarichede souden mogen rijsen tot, verachteringhe vande voors. stadt ende ghemeyne landen, ten grooten voordeele vande ghemeyne vyanden, Soo REST dat nae diuersche communicatien, om rust, vrede, ende eendracht te maken en onderhouden onder die ghemeyne borgeren ende ingesetene vande voirs. stadt, en te remedieren de voirs. swaricheden ende inconuenientien, voor soo veele in desen tijt moghelijck is: Heeft syne Hoocheyt met aduijs van syne Excellentie ende Rade van State, ende nae voirgaende communicatie ende aduijse van Borghemeesteren, Schepenen, oude Schepenen, Wijckmeesters, ende Dekenen vande ambachten, mitsgaders vande adioincten vande voirs. Schepenen vanden Colonnellen, Dekens vande gilden ende Capiteynen deser stadt, niet alleenlijck by vorme van vergaderinghe vanden breedenraedr, maer oock vande voirs particuliere Leden ende collegie geresolueert de poincten ende articlen hier nae volghende.
I.
Ierst houdt sijne Hoocheyt voor vergeten ende geabolieert al tghene dat voor dat van desen daghe ghebuert, is, sonder dat yemant deshaluen sal moghen gerechercheert, oft begrepen worden, maer ter contrarien by de voirs., verghetenlsse een yeghelijck sal hem gheuen tot eendracht, liefde ende accoord met malcanderen te houde, sonder, deen den anderen te verwijten, te iniurieren oft achter dencken te draghen, Om alsoo het weluaren vander stadt bat te voorderen, ende den gemeynen vyant een samentlijck te wederstaan.
II.
Dat men sal publiceren d’ Vnie op den voet soo die t’ Vrecht gemaecl is, reseruerende die moderatie van de pucten, wesende differential tusschen het concept by sijne Hoocheyt den Staten ouergegeuen ende de voors. Vnie, Om by de Staten generael vande ghevnieerde ende noch te revnieren prouincien ende lieden ghedecideert te worden in heure eerste vergaderinghe.
III.
Item te publiceren een Religions-vrede voor eeuwelijck ende irreuocable, soo die by de Leden deser stadt goet gheuonden ende geapprobeert is geweest, Behoudelijck de moderatie en restrictie, als d’articlen van dese ordontiancien zijn inhoudende.
IV.
Item dat de Roomsche catholijcke sullen wederomme comen inde possessie en gebruycke vande kercken van Onser vrouwen, Sint Jacops, en ter Borcht, aldaer sy sulle moge vryelijck heur exercitie doen, volgende den voet vande Religions-vrede: ende tot dien eynde sulle mogen in deser stladt wedercommen de weerlijcke Priesters ende gebenificieerde vuytgesundert de ghene die ghespecifieeert staen in seker billet, op heden geteekent, ouerbracht; die om redenen wille ende tot meerdere ruste vande stadt noch ter tijt sullen vuytblijuen.
V.
Welverstaende, dat die gheestelijeke persoonen niet en sullen hebben eenige iurisdictie op de werelicheyt, noch en sulle hun oock niet moeyen mette politijcke saken, maer sullen, dien aengaende, subiect zijn den Magistraet, ende daerenbouen sallen mede dragen accijsen, imposten, thienden, en hondettsten penninck, ende borgherlijcke lasten, sonder oock te ghenieten den vrijdomme van papen oft andere kelders.
VI.
Ende om te schouwen alle oproer ende seditien, en sullen voortaen niet mogen ontfangen worden eenige Predicanten tot het exercitie van predicke, van wat religie die zijn, sy sullen eerst ghepresenteert zijn den Magistrate ende negen mannen te kiesen, tot onderhoudt vande ieghenwoordighe ordonnancie, ende gedaen hebben den behoorlijcken eedt.
VII.
Item om alle inconuenientien ende schandalen te schouwen, sullen die vande voornoemde Roomsche religie heur exercitie doen in heure kercken alleen; sonder dat sy hun processien sullen moghen doen int openbaer.
VIII.
Sullen oock heur Sacramenten draghen sonder pompe oft gheclanck, maer int bedeckt.
IX.
Soo veele die biddende ordenen aengaet, sullen die noch ter tijt metten Boegaerde vuyt blijuen.
Die van sinte Michiels en Peeter Pots sullen moghen innecommen, ende die begheeren vuyt te blijuen sullent moghen doen, mits redelijcke alimentatie, ende en sullen gheen andere moghen innemen, sonder aduoy vande ghene die t’ heure lalte genomen sullen hebben die sauuegarde van dese ordonnancie.
X.
Ende aengaende die vrouwen cloosters, sullen die moghen blijuen in heure oude possessie ende ghebruyck van heure cloosleren goeden, ende religie.
XI.
Sullen oock alle die voors. gheestelijcke persoonen renuncieren alle alliantien die sy moghen ghemaect hebben, apaert, t’ zy onderlinghe, oft met andere van andere prouincien oft vremdelinghen onder wat decxzel dattet zy. Ende sullen belouen egheen meer te maeken, ende niet te doen teghen dese ordonnantie.
XII.
Ende tot versekerheyt van eenen yeghelijeken (bouen den eedt van wederzijden te doene) sullen die Magistraten ende andere vande leden deser stadt, mitsgaders die Colonnellen, Dekens, Hoofden, Capiteynen ende Officiers den eedt doen, dat sy mids onderhoudende t’ ghene des voors. is neffens, sens sijne Hoocheyt ende Excellentie, het gheheel lichaem vander stadt enne alle borgheren ende inghesetene der seluer, soo wel Catholicke, ghereformeerde, als vande Consessie van Ausbourg, nemen in heure protectie ende sauuegarde teghens alle verdruckinge ende ouerlast: ende tot meerder versekerheyt, ende alle dffidentie wech te nemen, ende vrientschap te houden; suden vuyt elck vande voors. drye relieten twintich vande voortreffelijkste persoonen, die sy sullen respective nomineren, den eed doen van mede goede toesicht te draghen, Om te onderhouden ende te doen onderhouden (so vele in hen is) deser ordonnnancie ende generale ruste vander stadt.
XIII.
Ende tot beter volcomminghe van t’ ghene voors. is. sullen die vande religie, kiesen drye persoonen vuyten Cathlieken, ende de Catholicken dry vuyt die vande Religie. Die daer naer t' sauie kiesen sullen drye vander Consessie. Die welcke neghen persoonen sullen het besorg hebben vande executie ende onderhoudt van dese ordonnantie. Ende soo verre daer inne onderlinghe eenighe swaricheyc rijst, die te nederleggen, ingheualle zy kunnen; oft anderssins, daeraf rappoert doen aende voors. Magistraet, Colonnellen ende Dekens vander gulden van deser stadt: Om daer op gheordonneert te worden als behooren sal. Die welcke respectiuelijck sijne Hoocheyt daertoe aucthoriseert midts desen. Aldus ghedaen den elfsten dach Junij XV. neghenentseuentich.
Onderstondt geschreuen:
Matthias.
Guillem de Nassau.
Gheboden ende vuytgheroepen by Cornelis van Mansdale, Onderschouteth van Antwerpen, op den 12 dach Junij, MDLXXIX..
Alsoo by den tweeden article vande voorgaende ordonnancie van sijne Hoocheyt ende Excellentie is gheordonneert te publiceren d’ Vnie opden voet soo die tot Vtrecht ghemaeckt is, reseruerende de moderatie vande poincten wesende differentiael, tusschen het concept den Staten ouerghegheuen ende de voors. Vnie, omme by de Staten generael vande ghevnieerde, ende noch te vnieren prouincien ende steden ghedecideert te wordden in heuree ierste vergaderinge.
Soo eest datmen cundicht ende laet weten een yeghelijcken dat Borghemeesteren ende Schepenen, volghende de reslutie vande leden deser stadt, hen conformeeren, als voors. is, met de voors. Vnie tot Vtrecht ghesloten ende ghemaect opten 13 dach Januarij lestleden.
Doch dit ontwerp van Geloofsvrede, den Gemagtigden der bijzondere Staaten overhandigd en in elk Gewest bekend geworden zijnde, smaakte Roomschen noch Onroomschen. In Henegouwen, daar men weinige Onroomschen en thans veele gevlugte Geestelijken had, werd de Geloofsvrede verfoeid, als een Proefstuk van Godloosheid. Te Antwerpen drong men ’er ten sterksten op aan. De Staaten van Utrecht verwierpen dezelve mede. Doch door de Groningers em Ommelanders, en ook te Leeuwarden, werd ze aangenoomen. Maar zij was van korten duur.
Zie BOR, XII Boek.
