Als een kanaal over een behoorlijke lengte door een bepaalde landstreek loopt, is het praktisch onvermijdelijk, dat het ene einde ervan hoger boven de zeespiegel ligt dan het andere. Als zo’n kanaal bijvoorbeeld een hogerliggende rivier verbindt met een lagerliggende, is het duidelijk wat er zou gebeuren.
Het water uit de hogerliggende rivier zou door het kanaal met grote snelheid naar de lagerliggende stroom vloeien. De kracht van de aldus onstane stroming zou in de meeste gevallen het kanaal onbruikbaar maken voor het scheepvaartverkeer.Om dit laatste te voorkomen, worden in het kanaal zg. schutsluizen gebouwd. Schutsluizen bestaan uit een bassin, dat aan twee zijden afgesloten is door sluisdeuren. In die sluisdeuren bevinden zich kleine poorten, die geopend en gesloten kunnen worden. Door de langzame daling van de bodem staat het water aan de ene zijde van de schutsluis hoger dan aan de andere kant. Als een schip nu de schutsluis nadert van de ‘laagwaterzijde’ worden aan die zijde de poorten in de
sluisdeuren geopend. Het water begint nu uit de schutsluis te stromen, net zo lang tot het niveau in de schutsluis gelijk is aan dat van de laagwaterzijde van het kanaal. Op dat moment worden de sluisdeuren geopend en kan het schip de schutsluis binnenvaren. Daarna gaan de deuren weer dicht en worden de poorten gesloten.
Vervolgens worden de poorten in de andere sluisdeur geopend. Daardoor kan het water van de hoogwaterzijde de schutsluis binnenstromen. Het niveau in de schutsluis begint te stijgen, net zo lang tot het gelijk is aan dat van de hoogwaterzijde van het kanaal. Dan kunnen ook hier de sluisdeuren worden geopend en kan het schip zijn reis voortzetten. In een kanaal bevinden zich meestal een groot aantal schutsluizen. Ze doen dienst als een soort ‘trap’, waarlangs de schepen kunnen afdalen of omhoogklimmen.
Sluizen van een enigszins andere constructie worden gebruikt om bet waterpeil in bijvoorbeeld een polder te regelen. Door ze te openen bij een hoge waterstand krijgt het water kans via afwateringskanalen weg te vloeien. Dreigt de polder uit te drogen dan kan op dezelfde wijze water worden binnengelaten. De grootste schutsluis van de wereld is de Noordersluis bij IJmuiden. In het bassin van 400 m lengte, een breedte van 50 m en een diepgang van 14.50 m kunnen zonder moeite de grootste zeeschepen worden geschut. De Noordersluis wordt op de voet gevolgd door de Boudewijnsluis te Antwerpen, die 360 m lang is, 45 m breed en 10.25 m diep.
Grote binnenvaartsluizen zijn de Prins Bernhardsluis bij Tiel en de Prinses Irenesluis te Wijk bij Duurstede. Ze liggen beide in het Amsterdam-Rijnkanaal en hebben een afmeting van 350 bij 18 bij 4.20 m.