Ned. gemeente, hoofdstad van de prov. Limburg.
Alle namen van Maastricht sedert de 6e eeuw (Urbs Trajectensis, Trega, Trectis, Trajectum ad Mosam, Mosae Trajectum en Maastricht) wijzen terug naar haar eerste oorsprong en functie: overtocht over de Maas in de Rom. (milit.) heerbaan van Keulen via Tongeren naar Boulogne. In 50 n.C. ontstond daar een Rom. nederzetting (later versterkt door een castellum). De gunstige ligging van Maastricht aan een kruispunt van verkeersverbindingen op de weg en te water, haar uitverkiezing tot bisschoppelijke zetel door → Servatius (4e eeuw) en haar centrale positie in het Karolingische rijk hebben reeds vroeg haar betekenis bepaald. Begin 8e eeuw- verplaatste bisschop Hubertus zijn zetel naar Luik, waardoor de Luikse bisschoppen in de rechten van hun Maastrichtse voorgangers traden. Daar Filips van Zwaben in 1204 → Hendrik I van Brabant met een deel van de stad beleende. moesten de Luikse bisschoppen hun gezag in Maastricht met de Brabantse hertogen delen. De bloei van Maastricht in de Middeleeuwen berustte in hoofdzaak op haar economische bedrijvigheid: handel tot diep in Centraal-Europa. belangrijkste lakennijverheid van de Maasvallei; werd een brandpunt van Maaslandse kunst (bouwmeesters, beeldsnijders en edelsmeden).
In 1284 werd door prins-bisschop Jan iv van Vlaanderen van Luik en zijn zwager hertog Jan van Brabant de zgn. Oude Caerte opgesteld, die tot grondwet zou dienen van het twee-herig bestuur tot 1795, met uitzondering van het vrije kapittel van St. Servaas, dat tot in de moderne tijd een grote macht bezat. Van de 16e-19e eeuw was Maastricht een der felst omstreden vestingen in de Nederlanden. Na inneming door de Spanjaarden in 1579 trad Maastricht op het tweede plan. Door de verovering in 1632 door Frederik Hendrik traden de Staten in de rechten van de Spaanse koning als hertog van Brabant, zodat de bisschop van Luik de zijne behield.
Door het in 1665 gesloten Recueil der Recessen werden de bestaande competenties beter geregeld. de Staten en de Luikse bisschoppen oefenden hun macht uit door commissarissendeciseurs, die door de Staten voor twee jaar. door Luik voor het leven werden benoemd. Door hun zelfstandig optreden heeft Maastricht veel aan hen te danken. Door deze status viel de stad feitelijk buiten de → Generaliteitslanden. Na de Belg. revolutie (1830) maakte de Belg. regering als erfgenaam van de Luikse staat aanspraak op Maastricht. Generaal→ Dibbets wist de stad echter voor Nederland te behouden. De scheiding van Nederland en België 1839 maakte van Maastricht lange tijd een afgelegen grensstad.
Het verlies aan strategische betekenis in de 19e eeuw liep parallel met een snelle herleving als industrie- en exportcentrum. In 1834 stichtte Petrus Regout de eerste aardewerkfabriek en daarmee de eerste grootindustrie van Nederland.LITT. L.J.Suringar. Bijdrage lot de kennis van den regeringsvorm van Maastricht 1632 1794 (1873); G.W.A.Panhuysen, Studiën over Maastricht in de 13e eeuw (1942): Br.Borromeus. Gesch. v. Maastricht (1947); J.J.van de Venne. Maastricht, een visie op de toekomst (1964): M.G.Spiert., Maastricht in het vierde kwart van de 18e eeuw (1964): M.
A. F. Ch.Thé wissen, Oud-Maastricht (1968); H.H.E.Wouters. Grensland en Bruggehoofd (1970): J.Deeters, Servatius-stift und Stadt Maastricht (1970); H.A.Essers (red.). Stokstraatgebied Maastricht (1973); J.Russel. Geschied- en oudheidkundige schets der Stad Maastricht (1883-84; herdr. 1974); P.J.H.Ubachs, Twee heren, twee confessies.
De verhouding staat en kerk te Maastricht (1975); H.H.E. Wouters, Maastricht (1977).
