(Scarpenisse). Dorp op het eiland Tholen; vóór 1 juli 1971 een zelfstandige gemeente, waartoe behoorden → Gorishoek, Scherpenisse en → Westkerke; nu gemeente Tholen; 1370 inw. (1980).
De plaats wordt al in het begin van de 13e eeuw genoemd als Scarpenesse en Scarpenes, afgeleid van het Germaans skarpa (scherp) en van nasja (landtong, uitspringend in zee of rivier). Scherpenisse is een oude heerlijkheid, voortkomend uit het huis Van Egmond en staat in de leenregisters grotendeels ten name van de prinsen van Oranje. Voor die tijd had waarschijnlijk Pieter Geronxsone Van Overbordine er bezittingen. Een geslacht dat zich noemde naar de heerlijkheid Scherpenisse komt reeds in 1270 voor.Wapen:
Op de wapenkaart van Smallegange (1696) komt dit wapen voor met een rode dwarsbalk op zilver. Met een blauwe balk werd het op 31 juli 1817 voor de gemeente bevestigd.
Varia:
Sedert 1594 is er in Scherpenisse een kloveniersgilde waarvan het lidmaatschap in hoog aanzien staat (→ schuttersgilden).
Monumenten:
Het raadhuisje stamt deels uit 1594; er wordt daar een kostbaar schilderij bewaard, een triptiek uit 1525 van een Antwerpse schilder, voorstellende de Geboorte, de Aanbidding en de Besnijdenis.
Van het kerkgebouw uit ca. 1530-1540 is niet veel meer over. Koor en dwarsschip werden in de 18e eeuw gesloopt, behalve enkele resten van het dwarsschip die uitgevoerd zijn in baksteen met speklagen. De toren is zeer zwaar opgezet, maar bleef onvoltooid; op het eerste lid is een houten opbouw gekomen, waarin een klok hangt uit 1484.
De korenmolen, genaamd ’De Korenbloem’ is een ronde, stenen bovenkruier met lage stelling, ongetailleerd (met verticale stellingpalen).
Geschiedenis:
Scarpenisse was vroeger een eiland. De kerk van het dorp Scherpenisse, die viel onder het dekenaat van ZuidBeveland, is waarschijnlijk de oudste van het eiland Tholen, hoewel → Poortvliet daarop ook aanspraak zou kunnen maken. De kerk was gewijd aan de H.Maagd en ze behoorde aan het kapittel van Oudmunster te Utrecht; er was een vicarie gesticht ter ere van Johannes de Doper.
De graaf, die hier als ambachtsheer veel invloed had, matigde zich in de kerk nog al wat vrijheden aan. In 1340 presenteerde hij een priester aan de aartsdiaken van het bisdom, buiten het kapittel om, hetgeen later werd herhaald. In 1529 stelde de grafelijke stadhouder, Floris van Egmond, vast dat de drost kerk- en armenmeesters moest aanstellen. In de zestiger jaren van de 16e eeuw was hier pastoor Johannes Versteeg die tot de Reformatie overging; bij de komst van Alva is hij gevlucht. Uit de sententiën van deze hertog blijkt dat er te Scherpenisse een groep reformatorisch gezinden was. Als eerste predikant kwam hier in 1586 G.
Sammel. Dat er roomsgezinden bleven blijkt o.a. uit het feit dat in 1597 een inwoner van Scherpenisse, Cornelis Dignus, een zg. bedevaart bij koopmanschap naar Rome ondernam. Hij verkocht ruim twee gemeten land op conditie dat, wanneer hij binnen vijf maanden terug was, de koper ƒ 500,- per gemet zou moeten betalen. Indien de reis niet binnen de gestelde tijd was volbracht, behoefde de koper niets te betalen. Een religieuze gok dus. Dignus was op tijd terug, maar toen ontstonden er moeilijkheden over de betaling, met als gevolg een proces; daardoor is dit alles nu nog bekend.
LITERATUUR
C. Dekker, Zuid-Beveland. Grijpink, Register op de parochiën. A. Hollestelle, Tholen. Jobse en Geuze, Grepen uiteen Zeeuws-dorpsleven. Lammerts, Bedevaart naar Rome. Scherpenisse. Uit de geschiedenis van Poortvliet. J. W. te Water, Kort Verhaal. Zelandia IllustrataX, 359-367. Zie verder bibliografie, topografische ingang.
