In de 19de eeuw het beroep voor de plattelandsjongen die gemakkelijk leerde en uit een milieu kwam waar men door meester op de gedachte van ‘doorleren’ moest worden gebracht, of waar de financiën andere studie niet toelieten.
De honderd jongens, die jaarlijks na vergelijkend examen met een beurs tot een der vijf rijkskweekscholen (Deventer, Groningen, Haarlem, Maastricht, Middelburg) werden toegelaten, waren bevoorrecht. Er zijn heel wat Friezen opgeleid. Daarbij valt op dat zij zelden in en voor Frl. gewerkt hebben. Deze elite werd, 14 jaar oud, uit het Fr. milieu gelicht, sprak na vier jaar accentlozer Nederlands dan vele Fr. gymnasiasten en was bewust Nederlands opgevoed; zij werden later hoofden van staatsscholen of kwamen bij het M.0. of in andere functies, meestal buiten Frl., terecht. Voor de vele anderen waren er particuliere opleidingen en sedert 1859 rijksnormaallessen, ca. 190a zelfs 28.
Ontelbare S.s, jonge voor wie het Fr. dorp doorgangshuis was, oudere die bleven, hebben zich behalve voor de school verantwoordelijk gevoeld voor het culturele leven op hun dorp, bibliotheken, zangkoren en rederijkerskamers opgericht, lessen gegeven, bestuursfuncties vervuld. Opvallend zijn de begaafde meesters uit vroeger tijd (Gysbert Japicx, Foeke Sjoerds). Opvallend is ook op hoe velerlei cultureel terrein zich degenen die Frl. trouw bleven, hebben bewogen. Men denke aan: J. P. C.
Salverda, Rein Windsma, Harmen Sytstra, H. G. v. d. Veen, T. E. Holtrop, H. Sannes, S.
E. Wendelaar Bonga, E. B. Folkertsma, Paulus Folkertsma, Gerben Brouwer, Ulbe v. Houten, Fedde Schurer, J. Piebenga, D.
A. Tamminga, J. Slofstra. zie Meester.
Zie: H. G. Cannegieter Dzn., De Fr. beweging (Amsterdam 1917), 91-98. Schoolmeestersboekjes. Collectie van 79 schriften met oudheidkundige aantekeningen, op verzoek van het bestuur van het Fr. Gen. in 1857 opgesteld, handelend over 79 Fr. dorpen. In archief Fr.
Gen. Schoolmeesterslijsten. Om de rol die de S. in de Fr. geschiedenis heeft gespeeld, zijn de S.-lijsten, die H. Sannes heeft opgesteld, van veel belang.
Ze betreffen de gemeenten Barradeel, Het Bildt, Dantumadeel, Doniawerstal, Franeker, Franekeradeel, Haskerland, Idaarderadeel, Leeuwarderadeel, Menaldumadeel, Smallingerland, Sloten, Tietjerksteradeel, Utingeradeel en Wonseradeel. Ze gaan soms terug tot 1600. Verschenen in plaatselijke bladen. De volledige collectie wordt in de Prov. Bibliotheek bewaard.
