Waterland behoort sinds 1921 voor een vrij groot deel tot de gemeente A. De grens van de hoofdstad loopt hier langs de IJsselmeerdijk tot aan het plaatsje Uitdam*, dat buiten de gemeente valt, door het midden van de Uitdammer Die naar de Arken Ae, vandaar langs de weg door de Belmermeerpolder en door de Broekermeer tot het Schouw, en verder langs het Noordhollands Kanaal en de A10. Het is een gebied met mooie dorpen als Ransdorp*, Holysloot*, Zunderdorp* en doorsneden door talrijke ongerepte watertjes, dieën en aeën geheten, en landelijke wegen, gouwen genaamd. Waterland was al in de Middeleeuwen een aaneengesloten gebied, dat onder de Heren van Waterland stond. Hoewel er nog veel water is, zijn vele plassen in de loop van de eeuwen veranderd in polders, bijvoorbeeld de Burkmeerpolder, Buikslotermeerpolder, Blijkmeerpolder, Belmermeerpolder en Broekermeerpolder, die Waterland in een rijk en welvarend veeteeltgebied herschapen hebben.
De Buikslotermeerpolder, in 1624 drooggelegd, ligt 4,5 m onder NAP*. In hetzelfde jaar is ook het Broekermeer drooggelegd. De boerderijen zijn ervan het typisch Noord-Hollandse stelphoevetype, dat in het vlakke land een indruk van kracht geeft. De grootste vijand van Waterland is altijd het water geweest; de Waterlandse Zeedijk*, die loopt van Oostzaan naar Schellingwoude* en vandaar via Uitdam naar Monnickendam en het lage land beschermen moest tegen de Zuiderzee, is in het verleden herhaalde malen doorgebroken. Uit 1625 en 1687 dateren doorbraken bij Durgerdam*. Van 1806 tot 1810 was op de plaats waar het tegenwoordige Kinselmeer* ligt, de dijk zeer zwak. Toen heeft men daar een zware stenen beer gebouwd, maar die mocht niet baten. In 1825 bezweek de dijk over 125 el, 860 ha land werden overstroomd en er werd enorme schade aan boerderijen en land toegebracht; tot aan de overkant van de Zaan strekte de overstroming zich uit. Er verdronken 3.400 stuks vee. Verser in de herinnering ligt de watersnood van 1916, toen in de nacht van 13 op 14 jan. de zeedijk op drie plaatsen bezweek, nl. in de zuidwesthoek van de Gouwzee, bij Uitdam en bij Katwoude.
Tot de Zaan kwam praktisch heel Waterland onder te staan. De ramp was groot; duizenden stuks vee en enkele mensen verdronken, honderden boerderijen werden beschadigd en het land was voor jaren bedorven door het zoute water; sinds echter de Afsluitdijk gelegd is, is Waterland van het gevaar voor overstromingen bevrijd. Na deze vloed is de Waterlandse Zeedijk zeer versterkt en heeft men ook nog een weg onderlangs de dijk aangelegd. In de geschiedenis van Nederland heeft Waterland een rol gespeeld in het begin van de Tachtigjarige Oorlog, toen hier de strijd tussen Spanjaarden en geuzen gedurende enige jaren zwaar gewoed heeft, overigens zeer ten nadele van de lijfszekerheid van de bewoners en van de welvaart van het gebied. Enige jaren is hier zelfs door de watergeuzen een ware terreur uitgeoefend. Sonoy, de aanvoerder van de geuzen, had in Waterland enige schansen laten opwerpen, nl. in Schellingwoude, Landsmeer en Durgerdam. Met grote hardnekkigheid verdedigden de geuzen zich tegen de herhaalde aanvallen van de Spanjaarden, maar zij konden niet voorkomen dat de troepen van Filips II de hele Waterlandse Zeedijk in 1573 wisten te bezetten.
Overigens hebben de Spanjaarden hiervan maar kort plezier gehad; nog in hetzelfde jaar werd hun vloot onder Bossu op de Zuiderzee door de geuzen zo beslissend verslagen, dat ze Waterland moesten prijsgeven. Daarna heeft het in de oorlog nauwelijks meer een rol gespeeld. Waterland is geen land meer van boeren alleen. Het is ook het domein geworden van de natuurbeschermers om als een van de vijf proefgebieden in Nederland te worden ingericht als nationaal landschap. In 1988 werden Monnickendam, Katwoude, Broek in Waterland en Marken met de oostelijk van het Noordhollands Kanaal gelegen delen van Ilpendam en Landsmeer samengevoegd in een nieuwe gemeente Waterland. De westelijke delen van Landsmeer en llpendam vormen samen de nieuwe gemeente llperveld. Wormer, Wijdewormer en Jisp gingen bij deze gemeentelijke herindeling samen in een nieuwe gemeente Wormerland.
LIT. J. Sierdsma, Een herinnering aan de Watersnood van 1976 in Waterland, O.A. 1962, 28; ].A. Groen jr., Schellingwoude, O.A. 1962, 68; W. Bokma, Durgerdam en IJdoornpolder, O.A. 1962, 221; ].A. Groen jr., Durgerdam, O.A. 1963, 306; id. Holysloot, O.A. 1964, 130; id., Zunderdorp, O.A. 1965, 162; H. van Zijl, Durgerdam vroeger, O.A. 1967, 2; id., Eeuwenoude wegen in landelijk Noord, O.A. 1967, 354; id., Oeroude voetpaden in landelijk Noord, O.A. 1968, 68; id., Het Durgerdammer veer, O.A. 1968, 154; id., Volewijk, O.A. 1968, 312; id., Een merkwaardige "Oude Coutume" in Schellingwoude, O.A. 1968, 340; id., Bieraccijns voor de Hervormde Kerk te Durgerdam, O.A. 1969, 50; id., Veertien dagen op een ijsschots, O.A. 1969, 83, 120 en 138; id., Ransdorper beurtveer en melkschuiten, O.A. 1969, 314; id., De doorbraak van de Stenen Beer bij Durgerdam in 1825, O.A. 1970, 70.
