Al sprekende kunnen we allerlei dingen doen. Gewoonlijk zeggen we iets dat betekenis geeft. We kunnen iets beweren, bevelen, beloven enzovoort, en we kunnen proberen bepaalde doelen te bereiken, zoals iemand angst aanjagen.
Een van de eersten die een systematische studie maakten van wat we bij of door het spreken doen was J.L. Austin, die als de drie voornaamste niveaus van wat hij ‘taalhandelingen’ (‘speech acts’) noemde onderscheidde: locutionaire handelingen of locaties, d.w.z. de handelingen bestaande in het uiten van betekenisvolle zinnen; illocutionaire handelingen of illocuties, d.w.z. wat we doen als we iets zeggen, bijvoorbeeld beweren, beloven; en perlocutionaire handelingen of perlocuties, d.w.z. wat we doen door iets te zeggen, bijvoorbeeld overreden, bang maken. (De woorden ‘als’ en ‘door’ zijn slechts een grove leidraad: zie Austin, hoofdstuk 10.) Austin meent dat illocuties op conventies berusten en gewoonlijk expliciet kunnen worden gemaakt met ‘hierbij’: ‘hierbij waarschuw (beveel) ik je...’. Perlocuties hangen af van natuurlijke of causale processen e.d.: we kunnen niet zeggen ‘ik overtuig u hierbij...’.
Dit onderscheid is voortgekomen uit een eerder onderscheid dat ontoereikend bleek of leek, nl. tussen constatieven, of uitingen waarmee iets beweerd wordt, en die dus waar of onwaar kunnen zijn, en performatieven, of uitingen die iets anders doen dan beweren. Als ik zeg ‘ik beloof...’, dan zeg ik niet dat ik beloof, dan beloof ik. Men heeft de verwante begrippen performatief en illocutie gebruikt in pogingen om de betekenis van bepaalde termen, zoals goed, waar, waarschijnlijk,te verklaren in termen van de (illocutionaire) ‘kracht’ van uitingen waarin ze voorkomen, d.w.z. van dat wat deze uitingen gewoonlijk bewerkstelligen (vgl. naturalisme). Als we de betekenis van een term op deze manier verklaren geven we een taalhandelingsanalysevan die betekenis.
Van Austins drie termen is ‘illocutie’ de belangrijkste, maar het is omstreden of betekenis ooit in termen van illocutionair effect kan worden geduid. Eveneens omstreden is of illocutionaire kracht iets is dat van betekenis verschilt, en of er wel verschil is tussen illocuties en locuties. Ook is het de vraag hoe geslaagd een taalhandeling moet zijn om als taalhandeling te gelden, en wat de spreker moet bedoelen. Moet de toehoorder de spreker horen en begrijpen? Moet de spreker de bedoeling hebben dat de toehoorder iets gelooft of begrijpt, en zo ja wat? (Vgl. verwijzing.) Er is bezwaar gemaakt tegen het gebruik van ‘handeling’ in dit verband: het zou een technische term zijn die op verwarring berust (Cerf, §iv, in Fann).
J.L. Austin, How to Do Things with Words, 1962.
G. Nuchelmans, ‘Wijsgerige analyse van taaldaden’, in Proeven van analytisch filosoferen, 1967. (De wijsgerige en de taalkundige betekenis van taalhandelingen (in dit artikel ‘taaldaden’).)
J.R. Searle, ‘Meaning and speach acts’, PhilosophicalReview, 1962, met reacties en toevoegingen herdrukt in C.D. Rollins (red.), Knowledge and Experience, 1962. (Bestrijdt analyses van ‘goed’ in termen van taalhandelingen.)
J. R. Searle, ‘Austin on locutionary and illocutionary acts’, Philosophical Re
view, 1968. (Kritiek op het begrip locutie.)
K. T. Fann (red.), Symposium on J.L. Austin, 1969, deel 4. (Zes artikelen in verband met taalhandelingen.)
M. Fingarette, ‘Performatives’, American Philosophical Quarterly, 1967. J.D.B. Walker, ‘Statements and performatives’, American Philosophical Quarterly, 1969. (Beide auteurs verdedigen Austins aanvankelijke onderscheid constatief/performatief.)
J.R. Searle (red.), The Philosophy ofLanguage, 1971. (De eerste vier stukken zijn van belang voor taalhandelingen.)
F.fi. van Eemeren en W.K.B. Koning (red.), Studies over taalhandelingen, 1981. (Bundel artikelen.)
F.fl van Eemeren, R. Grootendorst en T. Kruiger, Argumentatieleer I. Het analyseren van een betoog, 1983. (Leert taalhandelingen in een betoog opsporen en onderscheiden.)
