Woronesj, een Russisch gouvernement, door de gouvernementen Tambow, Saratow, het land der Donsche Kozakken, Charkow, Kursk en Orlow omgeven, heeft eene oppervlakte van ruim 1196½ ☐ geogr. mijl met omstreeks 2200000 zielen. De bodem is er over het geheel vlak met eenige zachte golvingen en krijtheuvels en bestaat in het westelijk gedeelte uit zwarte aarde (tsjernosem) en in het oostelijk gedeelte uit zavelgrond; intusschen heeft men ook hier tusschen de rivieren Oesman en Bitjoeg eene breede strook zwarte aarde. Het noorden van het gouvernement behoort tot het Devonisch en het zuiden tot het krijtstelsel. Niet ver van Pawlowsk aan de Don heeft men in 1857 een erratisch granietblok gevonden, hetwelk als de uiterste grenspaal wordt beschouwd van de verspreiding der zwerf blokken in Rusland.
De vlakten zijn droog en met vruchtbare bouwaarde bedekt. Drie bevaarbare rivieren, de Don, de Woronesj en de Choper, besproeijen dit gewest. De Don stroomt er van het noorden naar het zuiden over eene lengte van 630 Ned. mijl en ontvangt onderscheidene zijrivieren en beken en bij de stad Woronesj de rivier van dien naam, waarin de Chawa na hare vereeniging met de Oesman zich uitstort. In het westen stroomen er voorts de Oskol, in het zuiden de Aîdor en in het noorden de Olym, — voorts in het oosten de Choper, die de Worona opneemt. Het klimaat is er zacht en gezond en de gemiddelde jaarlijksche warmte + 5,1° C. Het plantenrijk levert er alle soorten van granen en tuingewassen, aardappelen, zonnebloemen, mangelwortels, tabak en meloenen. De voormalige groote eikenwouden zijn er nagenoeg geheel uitgeroeid. Het dierenrijk omvat er, behalve de gewone huisdieren, veel gevogelte en bijen, maar weinig visch. De bevolking bestaat er, behalve uit een klein aantal Duitsche kolonisten en Zigeuners, in het zuiden uit Klein-Russen en in het noorden uit Groot-Russen.
Landbouw is er de voornaamste bezigheid der inwoners. Uitmuntende wei- en hooilanden begunstigen er de veeteelt, die er zich op een hoogen trap van ontwikkeling bevindt. Aan de rivier Bitjoeg heeft men de aanzienlijkste en beste paardenfokkerij van geheel Rusland. Ook de nijverheid bevindt er zich op den weg van vooruitgang. De handel brengt er hoofdzakelijk allerlei soort van graan naar Rostow aan de Don, wol naar Charkow, vee naar Petersburg en Charkow en paarden naar onderscheidene gouvernementen. De voornaamste handelplaatsen zijn er Woronesj en Ostrogoshsk.
De spoorweg van Koslow over Woronesj naar Rostow doorsnijdt het gouvernement van het noorden naar het zuiden. Het gouvernement, in 1779 gesticht, is in 12 arrondissementen verdeeld. — De hoofdstad Woronesj, aan de Don en niet ver van den mond der Woronesj, alsmede aan den spoorweg gelegen, en in 1586 tot een bolwerk tegen de Tartaren gebouwd, werd eerst eene belangrijke plaats in de dagen van Peter I, zoodat er in 1860 ter eere van dien Czaar een gedenkteeken verrees. Zij is de zetel van een aartsbisschop, heeft 22 kerken, 3 kloosters, een gewoon en een militair gymnasium, eene reaalschool, een gymnasium voor meisjes, eene kweekschool voor onderwijzers, een godgeleerd seminarium, onderscheidene inrigtingen van weldadigheid, vele fabrieken en ruim 42000 inwoners.
