Dispensatie beteekent ontheffing. Het regt van dispensatie is het regt om in een bepaald aangewezen enkel geval de werking eener verbindende wet op te heffen of te wijzigen.
Wordt de werking van eene reeds gebeurde handeling in hare gevolgen opgeheven of gewijzigd, dan is er eigenlijk absolatie: door dispensatie, in den engeren, eigenlijken zin des woords, wordt het verrigten of nalaten eener daad toegestaan tegen de algemeene bepalingen der wet in. De werking der wet wordt dus voor een bepaald geval opgeheven, vandaar, dat het regt van dispensatie ook alleen aan den wetgever toekomt, of aan hem, die in het bijzonder daarmede door de wet belast is.
Het regt van dispensatie is noodig en nuttig in elke welgeordende wetgeving, omdat hoe doelmatig en billijk zeker onderwerp in de wet geregeld is, het hard, onbillijk en in strijd met het algemeen belang kan zijn. om in zeker voorkomend geval de bepaling der wet in hare volle gestrengheid toe te passen. De wetgever kan wel in ’t algemeen de meest voorkomende omstandigheden voorzien, en daarnaar de regtsregelen stellen; er kunnen zich ook nieuwe, onvoorziene voordoen , die eene andere toepassing van het regt eischen; juist, omdat de wetgever dit vermoedt, moet hij in ’t algemeen belang in de wetgeving ruimte laten voor het regt van dispensatie.
In navolging van het Romeinsche regt erkennen alle wetgevingen van ontwikkelde volken dit regt. Het bestaat en moet uitgeoefend worden in het belang van het algemeen, niet in het bijzonder belang van enkelen tegen het algemeen belang in; het mag niet worden een wapen van het despotisme om naar willekeur de absolute magt uit te breiden door het scheppen van privilégiën en monopoliën. Dan wordt er eene hoogere magt boven den wetgever geplaatst; en zijn wil, in de wet uitgedrukt, in de practijk werkeloos gemaakt.
Volgens de tegenwoordige grondwet in ons Land wordt dispensatie door den Koning verleend, doch alléén van eene bepaalde wet, en in de gevallen door de wet omschreven. De wet draagt die bevoegdheid aan den Koning niet in ’t algemeen op: zij zou dan de inconsequentie begaan, om een deel der wetgevende magt te stellen boven de wetgevende magt in haar geheel. Gevallen, waarin dispensatie kan verleend worden, komen zoowel voor in het burgerlijk regt, als in het staats- en administratief regt.
Zoo verleent de Koning in enkele gevallen vrijstelling van het verbod der wet om een huwelijk aan te gaan beneden den vereischten ouderdom, of onder bloedverwanten in den verboden graad. Zoo verleent de Koning ook vergunningen tot uitoefening van burgerlijke regten aan personen en in gevallen, waarin die uitoefening anders niet geoorloofd is. Met toestemming des Konings kan men zich in de dienst van eene vreemde mogendheid begeven, zonder zijn burgerregt te verliezen.
Met diezelfde toestemming is verandering van geslaschtsnaam mogelijk. Gelijke dispensatie kan de Koning geven van sommige vereischten van benoembaarheid voor burgemeesters en notarissen. Buiten de uitdrukkelijk in de wet opgenoemde gevallen kan de wetgevende magt slechts dispensatie verleenen door eene speciale wet.
Van provinciale en plaatselijke reglementen wordt dispensatie gegeven door de provinciale en plaatselijke wetgevende magt, of door de in de reglementen in bepaalde gevallen daarmede belaste ambtenaren.
Daar speciale concessiën om iets te doen in vele gevallen afwijkingen van den algemeenen regel zijn, vloeit uit het door onze grondwet gestelde beginsel ook voort, dat de Koning die concessiën of vergunningen niet mag verleenen, dan in de gevallen door de wet omschreven. De wetgevingen der kerkgenootschappen, huldigen omtrent het regt van dispensatie gelijke principes, doch laten in de uitoefening van het regt gewoonlijk ruime magt aan de kerkelijke autoriteiten.
