Het Byzantijnse rijk, waarover je in de algemene geschiedenis reeds een en ander hebt geleerd, wordt ook wel eens het Oost-Romeinse of Griekse rijk genoemd. Het ontstond, toen Keizer Theodosius vóór zijn dood in 393 zijn rijk onder zijn beide zonen Arcadius en Honorius verdeelde — dit om even je geheugen op te frissen.
Honorius kreeg het West-Romeinse rijk, Arcadius het Oost-Romeinse en Byzantijnse rijk, dat tot 1453 stand hield. Het middelpunt van dit rijk was de stad Byzantium of Constantinopel, zoals de stad door Constantijn den Grote in 330 was herdoopt.
Het Byzantijnse rijk had een zeer hoge beschaving; de kunst, die was opgebouwd uit overleveringen van Perzië, Griekenland en Rome en waarin ook veel oud-Christelijke elementen voorkwamen, stond op hoog peil.
De staatsvorm van het Byzantijnse rijk was despotisch, dat wil zeggen, dat de keizer alles en het volk niets te zeggen had.
In het Byzantijnse rijk was het gewoonte, dat de onderdanen en vooral de hovelingen op een ergerlijke manier den keizer vleiden, om in een goed blaadje te komen, en dit is enigszins te begrijpen, als je bedenkt, dat de hof-etiquette zeer streng was en een ieder, die hiertegen een klein vergrijp beging, zwaar gestraft werd.
Vandaar ook het woord Byzantijns, dat in ons spraakgebruik kruiperig, onderdanig en daarbij onbetrouwbaar betekent. Wanneer iemand bijvoorbeeld aan zijn meerdere een overdreven vleierigen brief schrijft, waarvan hij de helft niet meent, alleen maar met het doel om in een goed blaadje te komen, noemt men dit byzantijns gedoe of byzantinisme.
Veel sterker dan in het West-Romeinse rijk werd in het Oost-Romeinse de invloed van het Oosten ondergaan en de trotse, prachtige hoofdstad droeg daarvan dan ook alle kenmerken. Vooral nadat Constantijn de Grote tot het Christendom was overgegaan, bloeide daar een rijke, nieuwe kunst op in architectuur, mozaiek en beeldhouwwerk van een zeer bijzonder karakter, dat we nog steeds met den naam Byzantijns bestempelen.
In de St. Marcuskerk in Venetië is, waar de Aya Sophia na de verovering van Konstantinopel door de Grieken als moskee gebruikt is en eerst den laatsten tijd weer „ontmanteld” wordt, dat wil zeggen ontdaan van alle bedekkende pleisterlagen, die dé Turken over de prachtige mozaieken hebben gestreken, misschien nog het zuiverst bewaard, wat de Byzantijnse kunst althans in den kerkbouw als ideaal heeft nagejaagd: samenwerking van alle kunsten tot bereiking van een geheel, dat God verheerlijkt in de openbaring van de macht der kerk.
Door de grondige verwoesting van alle wereldlijke kunstwerken door de Turken is het niet mogelijk ons een nauwkeurig beeld te vormen van b.v. een Byzantijns paleis, maar den besten indruk ontvangen we nog, als we ons wenden tot de voortbrengselen der latere Mohamedaanse kunst, die uit de Byzantijnse is voortgekomen.
