het boven de mondholte in het aangezicht vooruitstekend deel dat de zetel is van het zintuig van den reuk. De uitwendige N. bestaat uit den neuswortel, den neusrug, de punt van den N. (apex nasi) en de neusvleugels.
Aan de onderste vlakte van den N. zijn twee ovale neusgaten, welke door een tusschenwand van elkander gescheiden zijn. Het bovenste neusgedeelte wordt door de neusbeenderen, het onderste door de neuskraakbeenderen gesteund, en evenzoo bestaat de tusschenwand van achteren uit been, het ploegbeen (vomer) en van voren uit kraakbeen. De inwendige N. of neusholte (cavitas narium) heeft een zeer samengestelde vorming, waaraan 14 beenderen deelnemen. Zij wordt omgeven door het voorhoofdsbeen, de zeefbeenderen, het wiggebeen, de traanbeenderen, de neusbeenderen, de bovenkaaksbeenderen en gehemeltebeenderen. Door het ploegbeen wordt zij in twee gelijke helften verdeeld, en in ieder daarvan zijn weder drie neusschelpen (conchae narium), waarvan de beide bovenste gedeelten van het zeefbeen zijn, terwijl de onderste zelfstandige beenderen vormen. De voorste opening der neusholte heeft na het wegnemen der weeke deelen een peervormige gedaante; de achterste opening is vierhoekig en komt in de keel uit.
Ook staat de neusholte door de zeefplaat van het zeefbeen met de schedelholte in gemeenschap, en wel door middel van kleine gaatjes, verder met de oogholte door het traankanaal en met de bovenkaaksholte door een soortgelijk beenkanaal. De geheele holte is door een slijmvlies, het reukvlies, bedekt, waarin ook de reukzenuw verloopt. Ook verspreidt zich daarin een tak van het vijfde zenuwpaar, welke de nieskitteling en andere prikkels geleidt. De eigenlijke bestemming van den N. is om als orgaan van den reuk te dienen; zijn inwendige oppervlakte is door het tusschenschot en de neussdhelpen door vele plooien vergroot, zoodat de in de lucht zwevende riekende stoffen met de grootst mogelijke oppervlakte in aanraking komen en zoo hun werking tot stand brengen. Bovendien is de neusholte het eigenlijke ademhalingsorgaan. Voorts heeft de vorming van den N. grooten invloed op de stem en de spraak, dewijl de tonen daarin weerklinken; het spreken door den neus behoort tot de stoornissen in de spraak.
De vorm van den uitwendigen N. is zeer kenmerkend voor de gelaatsuitdrukking. Wanneer door lupus, kanker, syphilis of verwondingen een deel van den N. is vernield, dan wordt wel overgegaan tot kunstmatige vorming van een N. (rhinoplastiek). In Indië, waar het afsnijden van den N. tot de gebruikelijke straffen behoorde, is sinds lang een methode bekend om dit verlies eenigermate te herstellen; deze bestaat hierin, dat men van het voorhoofd een lap huid lossnijdt en naar beneden omslaat. Bij de jongere ital. methode bindt men den bovenarm aan het hoofd vast, en snijdt daaruit een lap huid, die aan het overschot van den N. wordt vastgenaaid, en eerst van den bovenarm wordt gescheiden wanneer zij is vastgegroeid.Onder de ziekten van den N. komt de katarrh van het neusslijmvlies (verkoudheid) het veelvuldigst voor. Woekeringen op het slijmvlies in den vorm van meer vlakke of gesteelde knobbeltjes, noemt men neuspoliepen; deze ontstaan meestal door een hardnekkige verkoudheid of door ettering in een bijholte van den N.; zij' belemmeren de ademhaling door den N., vooral des nachts, veroorzaken allerlei ongemakken, migraine, veranderde stem, hijgen naar adem, ophooping van slijm in de keelholte, asthma; zij1 vereischon een geneeskundige behandeling, terwijl doorspoelingen, snuif enz. nutteloos en veelal gevaarlijk zijn. Bloedingen uit het slijmvlies van den N., bekend als neusbloeding (epistaxis), treden op bij beleediging van dat slijmvlies, bij gezwellen en zweren in den N., alsook bij sterken bloedsaandrang naar het hoofd bij overmatig gebruik van sterke dranken, koffie, thee, of bij hevige gemoedsaandoeningen, verder bij moeilijken afvoer van het bloed uit het hoofd door het dragen van te nauwe halsbekleedingen of tengevolge van hart- en longziekten; bij kinderen zjjn veelal vreemde voorwerpen, kneuzingen of huiduitslag aan den ingang van den N. de oorzaak; vaak is neusbloeding een voorbode van mazelen, diphtheritis of andere koortsachtige ziekten; oude menschen, die aan vaatverkalking lijden, bloeden soms zeer hevig uit den N. Zware neusbloedingen zijn altijd een ernstig verschijnsel, nimmer een teeken van gezondheid. De gebruikelijkste, hoewel altijd onzekere middelen om deze bloedingen te stelpen, zijn koude dingen (sleutels, omslagen), die in den nek worden gelegd, het opsnuiven van water, en handbaden; meer aanbeveling verdient het opstoppen van den bloedenden vleugel 'met verbandwatten of verbandgaas; hevige neusbloedingen vorderen geneeskundige hulp. (Literatuur: Kompe, Die Behandlung des Nasenblutens, Halle 1901).
Zweren in den N. ontstaan door beleedigingen of zijn verschijnselen bij algemeene ziekten (syphilis, scrofulose); op den duur beginnen de afgescheiden etter en het slijm tot ontbinding over te gaan, alsdan komt er uit den N. een zeer onaangenamen geur (stinkneus, ozaena, zie Grosskopff, Die Ozäna, Jena 1902), waartegen aanhoudend uitspoelen van den N. met water of desinfecteerende vloeistoffen (hypermangaanzure kali, carbol- of boorzuur, creolien) het beste middel is. Verlcrommingvan den N. berust gewoonlijk op een verbuiging of verschuiving van het middelschot tengevolge van een stoot, slag, val, of van een stoornis in den groei der aangezichtsbeenderen; bij oogenblikkelijke geneeskundige behandeling is de verkromming gewoonlijk te herstellen, later, na genezing in den verkeerden stand, zijn daartoe moeilijke operaties door specialiteiten noodig. Vergrooting van den amandel der neuslceelholte, meer bekend onder den naam adenoïde vegetaties, wordt teweeggebracht door woekeringen aan dien amandel en komt vooral voor bij kinderen; zij; belemmert de neusademhaling en de lijders klagen veel over hoofdpijn en vermoeidheid; de kinderen verliezen hun opgeruimdheid, dartelheid en frischheid, hun geheugen, bevattelijkheid en de aandacht op school wordt minder; het gehoor vooral wordt slechter; op den duur veranderen, doordat met geopenden mond geademd wordt, de gelaatstrekken, het harde verhemelte krijgt een spitsen boogvorm, waardoor de voorste tanden van de bovenkaak een anderen stand aannemen, ten slotte verandert ook de vorm van de borstkas, wier onderste gedeelte inzakt. Het eenige bekend© geneesmiddel tegen de adenoïde vegetaties is een operatie; deze is echter nagenoeg zonder gevaar. Deze aandoening komt ook wel bij volwassenen voor. Aan zichzelf overgelaten slinkt de vergrooting van den amandel gewoonlijk op den duur vanzelf, het groote nadeel dezer woekering voor de gezondheid in het algemeen verbiedt daarop te wachten.
Roodheid van den N., roode neus, geheel ongevaarlijk, wordt teweeggebracht door een verlamming (verwijding) van de haarvaten daar ter plaatse, ontstaande door slepende ontstekingen in de diepere huidlagen bij overmatige afscheiding van huidsmeer, door slechte bloedmenging, bleekzucht, uitterende ziekten, gebrekkige voeding, bevriezing, gedurig blootstaan aan groote hitte enz.; dat de roode N. dikwijls voorkomt bij zware drinkers, is niet onmiddellijk aan de slepende alcoholvergiftiging zelf, maar meer aan het gebrekkig werken van de spijsvertering en stoornissen in den bloedsomloop toe te schrijven. Bij vreemde lichamen in dm neus, gelijk veel voorkomt bij jonge kinderen, dient geneeskundige hulp te worden ingeroepen, daar pogingen van leeken om het voorwerp te verwijderen licht tengevolge kunnen hebben dat het dieper in de holte wordt gedreven.
