[Gr. zie Filippos], mannennaam die o.m. door vele vorstelijke personen werd gedragen.
BELGIË Filips Eugène Ferdinand Marie Clément Baudouin Léopold Georges, graaf van Vlaanderen, *24.3. 1837 Laken, ♱17.11.1905 Brussel; derde zoon van Léopold I van België. Filips weigerde in 1862 de kroon van Griekenland, in 1866 die van Roemenië. De jongste van zijn vier kinderen was de latere koning Albert.
Filips Leopold Louis Marie, prins van België, *15. 4.1960 Brussel; oudste zoon van prins Albert van Luik en prinses Paola.
Filips de Schone, hertog van Bourgondië (14821506), aartshertog van Oostenrijk, koning van Castilië (1504-06), *22.6.1478 Brugge, ♱25.9.1506 Burgos; zoon van Maria van Bourgondië en Maximiliaan van Oostenrijk. Filips werd na de dood van zijn moeder hertog van Bourgondië en heer der Ned. gewesten onder regentschap van zijn vader. Deze kon niet verhinderen dat Bourgondië aan Frankrijk kwam. Filips aanvaardde in 1494 de regering en weigerde toen het Groot-Privilege te erkennen. Hij stond onder invloed van Engelbrecht II van Nassau, Willem van Croy-Chièvres, Frans van Busleyden en Jan van Glymes. Door zijn huwelijk met Johanna, dochter van Ferdinand van Aragon en Isabella van Castilië, kon hij in 1504 als Filips I in Castilië koning worden. In 1496 sloot hij een handelsverdrag met Engeland (zie Magnus Intercursus), maar in 1506 moest hij een nieuw verdrag afsluiten, dat veel ongunstiger was voor de Ned. handel (zie Malus Intercursus).
LITT. M.J.Onghena, De iconografie van Philips de Schone (1956).
BRABANT Filips van Sint-Pol, hertog van Brabant (1427 30), *25.7.1404 Brussel, ♱4.8.1430 Leuven; tweede zoon van Anton van Bourgondië. Filips werd als ruwaard met de regering belast door de tegen zijn broer Jan iv opgestane steden (1420-22), en kende als zodanig aan de Brusselse gilden medezeggenschap in het bestuur toe. Hij volgde Jan na diens dood op maar stierf ongehuwd, waarna Brabant aan zijn neef Filips de Goede toeviel.
DUITSLAND Filips van Zwaben, Roomsduits koning (1198— 1208), *ca.♱1180, t(verm.) 1208 Bamberg; jongere broer van keizer Hendrik VI. Filips trachtte na diens dood de kroon te redden voor de jonge kroonprins Frederik, maar aanvaardde op aandrang van de Hohenstaufenaanhang zelf de kroon. Filips, die in 1196 al beleend was met het hertogdom Zwaben, werd niet erkend door paus Innocentius II, die de Welfische tegenkandidaat Otto van Brunswijk steunde. Juist toen Filips in Duitsland gezegevierd had en dej paus al met hem over de erkenning onderhandelde, werd hij wegens een particuliere vete vermoord door paltsgraaf Otto von Wittelsbach.
LITT. K.Hampe, Deutsche Kaisergesch. inderZeit der Salier und Staufer (11e dr. 1963).
FRANKRIJK Filips I (1060-1108), * 1052, ♱ 29.7.1108 Melun; zoon van Hendrik I en Anna van Rusland. Filips volgde zijn vader op onder voogdij van Boudewijn V van Vlaanderen. Hij huwde in 1072 Bertha, dochter van de Hollandse graaf Floris I; uit dit huwelijk werden geboren: Lodewijk (VI) en Constantia. In 1092 verstootte hij zijn vrouw en huwde Bertrade van Montfort. Wegens zijn echtscheiding, het begunstigen van simonie en zijn verzet tegen de gregoriaanse hervorming werd hij geëxcommuniceerd en werd het interdict over Frankrijk uitgesproken. Filips verzette zich tevergeefs tegen de machtsuitbreiding van zijn Normandische en Vlaamse vazallen.
Filips II August (1179—1223), *21.8.1165 Gonesse (bij Parijs), ♱14.7.1223 Mantes. Filips volgde zijn zieke vader Lodewijk VII op onder voogdij van Filips van de Elzas. Hoewel Filips met Hendrik II van Engeland in jan. 1188 tot een kruistocht besloot, kwam het in 1189 tussen beiden tot een conflict, waarin Filips zegevierde: bij de capitulatie van Azai bracht Hendrik Filips leenhulde voor zijn bezittingen in Frankrijk. Filips voerde een derde kruistocht aan met Hendriks broer en opvolger Richard Leeuwenhart. Toen deze in 1192 tijdens zijn terugkeer in Oostenrijk werd gevangen gezet, steunde Filips de keizer Hendrik VI, die Richard voorlopig gijzelde. Nadat Richard in 1194 was bevrijd, bestreed hij Filips die in 1195 tot een smadelijke vrede werd gedwongen.
Filips revancheerde zich onder Richards opvolger Jan zonder Land, met wie hij sedert 1200 in voortdurend conflict was. Jan werd in 1203 van al zijn Franse bezittingen vervallen verklaard. Filips bezette in 1204 Normandië; in 1206 werden Touraine, Anjou, Maine en Poitou bij Frankrijk gevoegd. Toen Frankrijk en Engeland betrokken raakten bij de strijd tussen Welfen en Staufen in Duitsland (Jan steunde Otto iv van Brunswijk, terwijl Filips zich met Frederik II van Hohenstaufen verbond), maakte paus Innocentius III hiervan gebruik om zijn geschil met Jan over de Engelse bisschopsbenoeming te beslechten. Jan werd in 1212 afgezet, een kruistocht werd tegen hem uitgeschreven: Filips werd belast met de leiding daarvan. In 1214 kwam het tot een treffen.
Filips zegevierde in de Slag bij Bouvines, waarna de Engelse Plantagenets hun gehele gebied in Frankrijk verloren. Zodoende werd tijdens de regering van Filips de koninklijke macht in Frankrijk zeer versterkt, terwijl het rechtstreeks bestuurde gebied toenam en Frankrijk de machtigste staat in WestEuropa werd. Hij richtte een gecentraliseerd bestuursapparaat in met bezoldigde ambtenaren, en schafte de verkiezing van de koning af. Filips steunde de steden tegen adel en kerk.
LITT. W.Walker, On the increase of royal power in France under Philipp Augustus, 1179-1223 (diss. 1888); A.Cartellieri, Philipp II August, König von Frankreich (4 dln. 1899-1922); M.Jallut, Philippe Auguste (1963).
Filips III de Stoute (1270—85), *3.4.1245 Poissy, ♱5. 10.1285 Perpignan; zoon van Lodewijk IX de Vrome en Margareta van Provence. Filips nam deel aan de vijfde kruistocht, tijdens welke hij onder de muren van Tunis tot koning werd uitgeroepen. Zijn oom Alfons liet hem Poitou en Toulouse na. Gebruik makend van de verzwakking van het centrale gezag in Duitsland, wist Filips invloed te winnen in het Rhônedal en Lyon. Tegen Aragon voerde hij een nadelige oorlog, die was ontstaan nadat paus Martinus IV Peter van Aragon vervallen had verklaard van zijn troon en deze had aangeboden aan Filips. De Franse vloot werd verpletterend verslagen. Tijdens de terugtocht van het leger overleed Filips.
LITT. R.Fawtier, Les Capétiens et la France 1942).
Filips IV de Schone (1285 — 1314), *1268 Fontainebleau, ♱29.ll.1314 Fontainebleau. Filips volgde zijn vader Filips III op en sloot vrede met Aragon. Tijdens zijn regering leefde de strijd tegen Engeland veer op. De Engelse koning Eduard I werd daarbij gesteund door de Vlaamse graaf Gwijde van Dampjierre, die aanvankelijk door Filips werd gevangen gezet (1294). Filips ontnam Engeland Bordeaux en Tuyenne (1297), waarna hij Vlaanderen overmeeserde. Na de Brugse Metten leidde het verzet van het Vlaamse volk tot de Slag bij Kortrijk (zie Guldensporenslag, 11.7.1302), waarin Filips’ ruiterij door de Vlaamse infanterie werd verslagen.
In 1305 sloot Filips het Verdrag van Athis-sur-Orge, dat nadelig uitviel voor de Vlaamse steden. Inmiddels had Filips le Staten-Generaal (États Généraux) bijeengeroepen ten einde zich sterk te weten in de strijd tegen paus Bonif atius VIII, die met de bul Clericis laicos le groeiende macht van de Franse koning ondermnijnd had. Na Bonifatius’ dood wist Filips de verkiezing van een Franse paus door te zetten. Deze, Siemens V, vestigde zich in Avignon. Met Clemens’ hulp hief Filips de Orde der Tempeliers op, wier vermogen hij nodig had om zijn eigen kas te versterken. Door zijn huwelijk met Johanna van Navarra verwierf Filips de kroon over dit land. Tijdens zijn regering werden de Franse koninklijke macht en het koninklijk aanzien zeer versterkt.
LITT. E.Boutaric, La France sous Philippe le Bel (1861); J.Rivière, Le problème de l’Église et de l’État au temps de Philippe le Bel (1926); A.de Levis-Mirepoix, Le siècle de Philippe le Bel (1962). Filips V de Lange (1316 -22), * 1291,♱3.1.1322 Longchamps; jongere zoon van Filips IV. Filips volgde zijn broer Lodewijk X als koning op. Tijdens zijn regering kwamen de Staten-Generaal zeer frequent bijeen. In 1317 werd besloten de erfopvolging in de vrouwelijke linie uit te sluiten. Tijdens Filips’ regering werden privileges verleend die de adel beschermden tegen de willekeur der koninklijke ambtenaren.
Er kwam eenheid van munt, terwijl voorts de maten en gewichten werden geüniformeerd en genormaliseerd. Na conflicten met de Vlaamse graaf Robrecht van Bethune over de uitvoering van het Verdrag van Athis-sur-Orge onderwierp Robrecht zich in 1319.
Filips VI van Valois (1328-50), *1293, ♱22.7.1350 Coulombs; zoon van Karel van Valois, die een broer was van Filips IV. Bij de dood van Filips IV, die geen mannelijke opvolgers had, betwistte de Engelse koning Eduard III de Franse kroon aan zijn neef Filips VI van Valois. Het hieruit resulterende conflict leidde tot de Honderdjarige Oorlog. Door steun te verlenen aan de opstandige Schotten trachtte Filips de Engelse koning Eduard III te bestrijden. De Engelse koning reageerde door economische druk uit te oefenen op het graafschap Vlaanderen. Het embargo op de uitvoer van Engelse wol naar Vlaamse steden dreef het graafschap Vlaanderen naar het Engelse kamp.
Door bemiddeling van de paus werd er een wapenstilstand gesloten (1347) voor een half jaar, na de Slag bij Crécy (1346). De pestepidemie (1348) stelde het uitbreken van nieuwe vijandelijkheden uit. Toch slaagde Filips erin zijn koninklijk domein uit te breiden o.a. met de Dauphiné (1349) en het graafschap Montpellier. Normandië verloor hij echter aan Eduard III.
LITT. J.Viard, Philippe de Valois (1930-34); R. C.Cazelles, La société politique et la crise de la royauté sous Philippe de Valois (1958).
HESSEN Filips de Grootmoedige, landgraaf van Hessen (1509-67), *13.11.1504 Marburg, ♱31.3.1567 Kassel. Filips regeerde tot 1518 onder regentschap van zijn moeder Anna van Mecklenburg, streed met succes tegen de opstand van Sickingen en had daarna een leidend aandeel in het neerslaan van de grote Duitse boerenopstand (1525). Hij voerde in 1526-27 de Reformatie in zijn land geheel door, en was de leider van het protestantse Schmalkaldische Verbond. In 1540 nam Filips er met toestemming van Luther door een ‘nevenhuwelijk’ een tweede vrouw bij, hetgeen veel stof deed opwaaien en de lutherse zaak geen goed deed. In de Schmalkaldische Oorlog onderwierp Filips, die gemeenschappelijk met keurvorst Johan Frederik het opperbevel over de Schmalkaldische bondstroepen had, zich in 1547 aan de Habsburgers, die hem vijf jaar gevangen hielden. Daarna hervatte hij het landsbestuur.
ORLÉANS Filips van Orléans, eigenlijk: Louis Philippe Joseph, (tot 1785) hertog van Chartres, *13.4.1747 SaintCloud, ♱(geguillotineerd) 6.11.1793 Parijs. Filips leefde op gespannen voet met de koninklijke familie en gebruikte publicisten om Marie-Antoinette te bespotten. In de Notabelenvergadering (1787) behoorde hij tot de oppositie. Als vertegenwoordiger van de adel in de Nationale Vergadering (1789) sloot hij zich aan bij de derde stand, werd lid van de Conventie en noemde zich Philippe Égalité. Hij stemde voor de dood van Lodewijk XVI (1792), maar werd, verdacht van monarchisme, na het verraad van Dumouriez gearresteerd en tijdens het schrikbewind geguillotineerd.
LITT. A.Britsch, La maison d’Orléans a la fin de Tanden régime: La jeunesse de Philippe Égalité, 1747-85 (diss. 1926); A.Castelot, Philippe Égalité (1950).
SPANJE Filips IV (1621-65), *8.4.1605 Valladolid, ♱17.9. 1665 Madrid; na de dood van zijn vrouw Isabel de Borbon hertrouwde hij met zijn nicht Maria van Oostenrijk, die hem de toekomstige koning Karel II schonk. Tot 1643 liet Filips de regering over aan Olivares, wiens ruwe, onbezonnen aantasting der fueros van Catalonië leidde tot een opstand, terwijl Spanje in oorlog was met Frankrijk. Ook in Portugal brak opstand uit. Na Olivares’ dood werd de Frans-Spaanse Oorlog (sinds 1635 tussen beide staten gevoerd) beëindigd door de op 7.11.1659 gesloten Vrede van de Pyreneeën. Ondertussen waren na de onderwerping van Catalonië de fueros hersteld. In zijn laatste regeringsjaren trachtte Filips nog het door Engeland gesteunde Portugal te onderwerpen, maar de Spanjaarden werden bij Montesclaros beslissend verslagen. Filips stierf korte tijd later.
LITT. M.Hume, The court of Philip IV (1907); R. Trevor Davies, Spain in decline (1957).
Filips V (1704-jan. 1724, aug. 1724-46), *19.12. 1683 Versailles, ♱9.7.1746 Madrid; hertog van Anjou; zoon van de in 1711 gestorven Franse kroonprins Lodewijk en kleinzoon van koning Lodewijk XIV. Filips werd in 1700 door Karel II als erfgenaam aangewezen, hetgeen de Spaanse Successieoorlog tot gevolg had, waarbij het Spaans bezit in Zuid-Nederland en Italië voor hem verloren ging. Zijn pogingen zijn recht op de Franse troon te herwinnen leidden tot een gespannen verhouding met Frankrijk. In 1724 trad hij kortstondig af ten behoeve van zijn zoon Lodewijk, die spoedig stierf. Filips stond sterk onder invloed van zijn echtgenoten (Marie-Louise van Savoye en sinds 1714 Elisabeth Farnese). Zijn minister Patino verbeterde de economische toestand van het land aanzienlijk en de krachtige diplomatie van zijn tweede vrouw, die Spanje echter te diep in haar Italiaanse familiebelangen verwikkelde, verhoogde Spanjes internationaal prestige.
UTRECHT Filips van Bourgondië, bisschop van Utrecht (1517— 24), *1464 Brussel, ♱7.4.1524 Duurstede; buitenechtelijke zoon van hertog Filips de Goede van Bourgondië en Margareta Post. Filips was hoofd van het Bourgondische leger in het Sticht na herstel van zijn broer, de Utrechtse bisschop David. Als admiraal had hij het beheer van de zeezaken. In 1517 wist Karel V hem in de plaats te krijgen van Utrechts bisschop Frederik van Baden. Filips raakte in oorlog met Karel van Gelre (1522) die een groot deel van het Oversticht bezette. Alleen in Hasselt, Steenwijk en Oldenzaal kon de bisschop zich handhaven. Filips hield zich bezig met humanistische studiën, onderhield betrekkingen met Erasmus en heeft de kerkelijke toestanden in zijn bisdom willen hervormen, welk plan hij onder invloed van Karel V echter opgaf.
VLAANDEREN Filips van de Elzas, graaf van Vlaanderen (1168-91) en Vermandois, *1142, ♱1191 bij Akko. Filips verwierf door zijn huwelijk met Elisabeth van Vermandois tijdelijk dat gebied. Hij werd mederegent in 1163 en volgde in 1168 zijn vader op. Zijn huwelijk bleef kinderloos. Filips was niet alleen leenman van de Engelse koning en de Duitse keizer, maar ook een van de belangrijkste vazallen van de Franse koning. Hij trad vaak als bemiddelaar op tussen de Engelse en Franse koningen.
Filips streefde naar overheersende invloed in Frankrijk. Daarom huwde hij zijn nicht Isabella van Henegouwen uit aan de jonge Filips August; Artesië dat daarbij als bruidsschat werd voorzien, kwam na zijn dood in Franse handen. De jonge Franse koning onttrok zich spoedig aan zijn voogdij en dwong Filips na de dood van Elisabeth van Vermandois haar gebieden prijs te geven. Filips stierf als deelnemer aan de derde kruistocht. Zijn gebieden gingen over in handen van de graven van Henegouwen. In het kader van zijn economische en institutionele politiek in Vlaanderen legde hij nieuwe havens aan (Grevelingen, Damme, Nieuwpoort) en wist hij bij de Duitse keizer voordelen te verkrijgen voor de Vlaamse kooplieden.
Hij stelde baljuws aan, rechterlijke ambtenaren van een niet-feodaal type. Filips trad op tegen de machtsuitbreiding van de grote steden en de adel. Filips van Leiden (van Leyden), Hollands staatsman en rechtsgeleerde, *ca.l325 Leiden, ♱9.6.1382 Leiden; Filips van Leyden was legist en studeerde aan de universiteit van Orléans. Hij trad in 1353 in dienst van de Hollandse graaf Willem v en werd beroemd door zijn De cura reipublicae et sorte principantis (Over de staatszorg en de rol van de vorst), opgedragen aan graaf Willem V. Hij vertolkte het program van de Kabeljauwen: verdediging van de absolute vorstenmacht, die adel en steden in toom moet houden; de graaf moet alle privilegiën intrekken die zijn macht benadelen; de burgerlijke ambtenaren moeten de dienaren van de vorst zijn; de steden moeten niet door gilden, maar door vermogende poorters bestuurd worden. Door zijn aristocratische opvatting van de taak van de vorsten en het burgerlijk staatsbestuur is hij een voorloper van het Ned. regentendom. Uitgave: De cura reipublicae et sorte principantis (1971; met inl. van R.Feenstra).
LITT. J.Romein en A.Romein, Filips van Leiden, de eerste regent (in: Erflaters van onze beschaving, 9e dr. 1971).
filis'ter [Hd. Philister, Filistijn], m. (-s),
1. (studententaal) burger, niet-student;
2. iemand met bekrompen, kleinburgerlijke opvattingen.
