Monumenten in Nederland: Zuid-Holland

Ronald Stenvert, Chris Kolman, Saskia van Ginkel-Meester, Elisabeth Stades-Vischer, Sabine Broekhoven en Ronald Rommes (2004)

Gepubliceerd op 02-01-2020

18de-eeuwse huizen in 's-Gravenhage

betekenis & definitie

Veel van de hiervoor genoemde grotere 17de-eeuwse huizen hadden een huishoudelijk onderhuis. In de 18de eeuw werden deze souterrains verder omlaaggebracht en werden de stoepen minder hoog.

Dit is al goed zichtbaar bij het door samenvoeging van twee oudere panden voor Cornelis van Schuylenburch, pensionaris van Zierikzee en gecommitteerde bij de Admiraliteit, ontstane Huis Schuylenburch (Lange Vijverberg 8). Dit brede drielaags huis kwam in 1715-'21 tot stand naar ontwerp van Daniël Marot en onder bouwdirectie van Felix du Sart.

De statige zandstenen voorgevel met een pronkrisaliet en een attiek waarop een gekroond wapen prijkt, is uitgevoerd in Lodewijk XIV-stijl. Het in 1964-'68 en in 2003 gerestaureerde gebouw heeft een zeer rijk interieur in Lodewijk XIV-stijl.

Het monumentale trappenhuis met achtzijdige lichtkoepel en de bovenvestibule zijn voorzien van rijk stucwerk door Giovanni Baptista Luraghi. De schoorsteenen plafondschilderingen in het gebouw zijn van Matheus Terwesten, Jacob de Wit, Philips van Dijck, Caspar Verbruggen, Abraham Bisschop en Jan van Gool.

Uit later tijd zijn de linkervoorkamer in Lodewijk XVI-stijl en de rechtervoorkamer in empire-stijl. Vanaf 1888 heeft het gebouw als Duitse ambassade gediend en tegenwoordig is het alleen ambtswoning van de ambassadeur.

Eveneens ontworpen door Daniël Marot in Lodewijk XIV-stijl met vroege Lodewijk XV-elementen is het brede drielaagse Huis Huguetan (Lange Voorhout 34), waarvan het middendeel in 1734-'36 verrees voor Adrienne Marguerite Huguetan. De rijke middenpartij van de natuurstenen voorgevel is voorzien van beeldhouwwerk van Jan Peter van Baurscheit de Jonge, zoals de beelden van Fortitudo en Hercules.

Het weelderige middenstuk bij het attiek toont Diana en Apollo liggend aan weerszijden van een door griffioenen vastgehouden (leeg) wapenschild.

Jan Maximiliaan baron Tuyll van Serooskerken liet in 1761 de hoekrisalieten met rechte vensteromlijstingen toevoegen naar plannen van Pieter de Swart.

Van 1819 tot 1982 was hier de Koninklijke Bibliotheek gevestigd en sindsdien de Hoge Raad. Aan de achterzijde bevindt zich een modern kantorencomplex.

Binnen dateert onder meer het monumentale trappenhuis met stucwerk van Carlo Castoldi en Maximiliaan Chiesa nog uit de bouwtijd (gerestaureerd circa 1915). Het tot 1878 zelfstandig gebleven rechter bouwdeel bevat interieuronderdelen uit 1761 en een door Pieter de Swart ontworpen kamerinrichting uit 1756, afkomstig uit Lange Vijverberg 15 (overgebracht 1917).

Tijdens de restauratie van het huis na 1982 zijn afgietsels van stucplafonds uit het Van Dishoeckhuis te Vlissingen aangebracht.Een interessant voorbeeld van 18de-eeuwse speculatiebouw vormen de tussen 1710 en 1730 door wisselende aannemercombinaties (Johannes Wapperom, Van Dijk, Huybert van Schagen) voor de verkoop gebouwde statige herenhuizen Prinsessegracht 19-29. Deze drielaags huizen met laag souterrain zijn in meer of mindere mate voorzien van decoratieve onderdelen in Lodewijk XIV-stijl.

Prinsessegracht 21 en 23 zijn boven de ingang voorzien van een tot aan de daklijst doorlopende erkerpartij. Het interieur van Prinsessegracht 27 bevat onder meer een plafondstuk van Matheus Terwesten (1731) en geschilderde behangsels van Hendrik Willem Schweickhardt (1779). Ook Prinsessegracht 29 heeft een rijk 18de-eeuws interieur. Aan de achterliggende Jan Evertsstraat staan nog enkele bijbehorende vroeg-18de-eeuwse koetshuizen. Tussen 1726 en 1730 kregen de herenhuizen Prinsegracht 69-73 ook bekend als ‘De Drie Stoepen’ hun huidige uiterlijk in Lodewijk XIV-stijl met (geblokte) lisenen, pronkrisaliet, hardstenen bordestrap en een souterrainplint met gedecoreerde hardsteenplaten. Vergelijkbaar zijn Prinsegracht 10, Prinsegracht 65 (gepleisterd) en Prinsegracht 6 (gepleisterd).

De laatstgenoemde werd in 1652 voor burgemeester Pieter Splinter gebouwd en kreeg bij een verbouwing in 1700 voor Johan André van der Meulen, heer van Nieuwkoop, een extra verdieping en een smalle achtervleugel. Johan Gael liet in 1732 de gevel en een deel van het interieur wijzigen. Binnen telt het pand veel onderdelen in Lodewijk XIV-stijl. Van 1896 tot 1922 was het de woning van kunstverzamelaar A. Bredius, directeur van het Mauritshuis. Zijn aan de gemeente verkochte kunstcollectie bleef tot circa 1960 in dit pand gehuisvest (Museum Bredius; nu Lange Vijverberg 14). Iets smallere huizen aan deze gedempte gracht zijn Prinsegracht 16 en 18 (tweede kwart 18de eeuw) met asymmetrische ingang en vensters met geschulpte bovenrand.

Herenhuizen in Lodewijk XIV-vormen kwamen ook tot stand aan het Lange Voorhout, zoals het brede herenhuis Lange Voorhout 13 met zandstenen pronkrisaliet en aan de achterzijde korte zijvleugels en een uitgebouwd middendeel met pronkrisaliet en bordes. Waarschijnlijk kreeg het deze vorm bij een verbouwing rond 1733 in opdracht van graaf Neale. Door opdeling van een breed 17de-eeuws huis ontstonden in 1734 de drie door timmerman Frans van Gogh en metselaar Huybert van Vianen voor de verkoop gebouwde vierlaags herenhuizen Lange Voorhout 26-30. Alleen Lange Voorhout 28 kreeg een rijker uitgewerkte gevel met pronkrisaliet, vensters met geschulpte bovenrand en een in het midden gebogen kroonlijst met gesneden consoles. Het interieur is uitgevoerd in Lodewijk XIV- en Lodewijk XV-stijl. Ook het in de kern 17de-eeuwse huis Lange Voorhout 12 (gevel 19de eeuw) bezit een Lodewijk XIV-interieur.

Een gevel met hardstenen plint, ingangsomlijsting in Lodewijk XIV-vormen en een kroonlijst met gesneden consoles hebben de drielaags herenhuizen Riviervismarkt 3 (gevel 1729, met mezzanino), Riviervismarkt 4 (1729; kern 16de eeuw), Lange Houtstraat 11 (1731), Lange Vijverberg 12 (1733, gereconstrueerd 1955), Oude Molstraat 32 (1747; inrijpoort 20ste eeuw), en het eenvoudiger brede tweelaags huis Westeinde 28 (circa 1740; kern ouder). Zeer uitbundig gedecoreerd in Lodewijk XIV-vormen is de op vlucht gebouwde gevel van Lutherse Burgwal 13 uit 1732, met asymmetrisch pronkrisaliet. Ook de behouden voorgevel van Raamstraat 47 heeft een asymmetrisch pronkrisaliet in Lodewijk XIV-vormen. Het later tot vier winkels verbouwde brede herenhuis Noordeinde 138-140a, verbouwd in 1707-'08 voor François Fagel, griffier van de Staten Generaal, bevat nog twee stucplafonds in Lodewijk XIV-stijl, waarvan één op de begane grond (zichtbaar in café). Diverse onderdelen van het door Daniël Marot ontworpen interieur van dit huis dat van 1853 tot 1901 bezit was van de koninklijke familie zijn echter verplaatst naar paleis Lange Voorhout. De tuinkoepel hoort nu bij paleis Noordeinde.

De onderkelderde drielaags huizen Lange Vijverberg 14-16 ontstonden in 1755-'56 door nieuwbouw op de locatie van het vroegere Hof van Friesland, de huisvesting van de Friese stadhouders bij hun verblijf in Den Haag. Manuel Lopes Suasso, Fries gedeputeerde bij de Staten Generaal, liet het complex naar plannen van Pieter de Swart opdelen in drie herenhuizen in Lodewijk XV-stijl. Nummer 14 huisvest nu het Museum Bredius en bevat onder meer stucwerk in de vestibule met voorstellingen van de Vier Elementen. Het iets bredere middenpand Lange Vijverberg 15 heeft een rijker uitgewerkte ingangspartij en een trappenhuis met verfijnde Lodewijk XV-ornamentiek en een balustertrap. Door uitbreiding van een ouder dwars huis kreeg het brede onderkelderde drielaags herenhuis Herengracht 19-19a de huidige H-vormige opzet bij een verbouwing rond 1763 in opdracht van David Le Leu de Wilhem, heer van Waalwijk, Berlicum en Middelrode. Waarschijnlijk ontworpen door Pieter de Swart zijn de gevels in Lodewijk XV-vormen en de nieuwe vestibule in de oostelijke voorbouw.

De westelijke ingangspartij is rond 1873 gekopieerd naar de oostelijke, toen het huis werd gesplitst. Bij de restauratie rond 1968 heeft men weer schuiframen met 18de-eeuwse roedenverdeling aangebracht. Van het interieur in Lodewijk XV-stijl resteren onder andere het trappenhuis met achtzijdige lichtkoepel en een vestibule (geschilderd doekplafond in neo-Lodewijk XV-stijl). Een strenge gevel in Lodewijk XV-stijl heeft het drielaags herenhuis Lange Voorhout 32, gebouwd rond 1772 voor Cornelis van Heemskerck. Het rond 1780 nog gewijzigde interieur is rijk uitgevoerd met betimmeringen en stucplafonds in Lodewijk XV- en Lodewijk XVI-vormen en bevat geschilderde behangsels, bovendeurstukken en schoorsteenstukken van Hendrik Willem Schweickhardt en Dirk van der Aa (circa 1772). Andere aardige voorbeelden van Lodewijk XV-stijl zijn de gevel van Noordeinde 66 (1757), voorzien van een kroonlijst met kuifstuk, en de kroonlijst en rijke hardstenen ingangsomlijsting van Bierkade 23 (circa 1750); de rest van deze gevel is mogelijk rond 1860 gepleisterd en in aangepaste stijl vernieuwd.

Met Lodewijk XVI-elementen uitgevoerd is de gevel van Lange Voorhout 48 met fijn gedecoreerd pronkrisaliet en eikenbladfestoenen boven de benedenvensters. Dit herenhuis kwam tot stand bij een ingrijpende verbouwing rond 1776 in opdracht van de medicus Abraham Westerhof. Het interieur in Lodewijk XVI-stijl bevat een kamerbehangsel van Hendrik Willem Schweickhardt (1777). Het rond 1780 verbouwde herenhuis Lange Voorhout 62 vertoont Lodewijk XVI-vormen en bevat een wellicht door P.C. la Fargue vervaardigde schildering op een schoorsteenboezem. Achter het huis staat het bijbehorende koetshuis (Smidswater 20) met blokbepleistering en mooi gesneden decoraties bij kalf en middenstijl van de twee koetsdeuren. De brede gevel van Lange Voorhout 16 is voorzien van een pronkrisaliet in Lodewijk XIV-vormen en een kroonlijst in Lodewijk XVI-vormen met een merkwaardige combinatie van consoles en trigliefen.

Het interieur bevat eveneens onderdelen in Lodewijk XVI-stijl. Een ingangsomlijsting in Lodewijk XVI-stijl heeft de vooruitspringende entreepartij van Lange Voorhout 11 en Lodewijk XVI-details vertoont de middentravee met balkon van de later wit gepleisterde gevel van de samengevoegde huizen Lange Voorhout 19-23 (gevel nr. 23 eind 19de eeuw naar analogie nrs. 19-21 opgetrokken). Een aardige reeks (gerestaureerde) 18de-eeuwse gevels staat aan de Nieuwe Uitleg, waarbij met name de nummers 22 en 23 Lodewijk XVI-details vertonen.