Monumenten in Nederland: Zuid-Holland

Ronald Stenvert, Chris Kolman, Saskia van Ginkel-Meester, Elisabeth Stades-Vischer, Sabine Broekhoven en Ronald Rommes (2004)

Gepubliceerd op 02-01-2020

18de-eeuwse huizen in Dordrecht

betekenis & definitie

In de 18de eeuw verrezen in Dordrecht vele statige gevels in de Lodewijkstijlen. Kenmerkend voor deze gevels is een breedte van vijf vensterassen en een hoogte van drie bouwlagen, met als bovenste een mezzaninoverdieping.

In Lodewijk XIV-stijl uitgevoerd zijn de gevels van Het Saracijnshoofd (Grotekerksbuurt 1; 1715), Wolwevershaven 39 (1730) en Hoge Nieuwstraat 79 (circa 1735); de twee laatste hebben een pronkrisaliet over twee bouwlagen. In het forse patriciërshuis Grotekerksbuurt 1 (1715), voorzien van een pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl met daarin een buste, was een sociëteit gevestigd. Buitengewoon rijke en volledige pronkrisalieten sieren de huizen Pandora (Wijnstraat 82-86; 1735, winkelpui circa 1880), Huis De Groene Weyde (Voorstraat 178, 1742-'45) en het in opdracht van suikerraffinadeur Frederik Wilkens gebouwde West-Indisch huis (Wijnstraat 87; 1730), waar het suikerbrood in het reliëf boven de voordeur aan de bouwheer herinnert. Het smalle vierlaagse pand Wolwevershaven 21 bezit een gevel met een fraai pronkrisaliet en een op de Maas uitkijkende kamer (Maaskamer) in Lodewijk XIV-stijl (circa 1740). Zowel de entree als het naastgelegen venster van het vier traveeën brede huis Groenmarkt 21 (circa 1745) zijn opgenomen in een rijke omlijsting met schelpornament. Binnen bevinden zich een trap en een zaal in Lodewijk XIV-stijl.

Het eveneens vier traveeën brede huis Nieuwe Haven 26 (1720) heeft een asymmetrisch geplaatste ingangsomlijsting. Een grijsaard met wapen en zandloper aan weerszijden geflankeerd door oeils-de-boeuf in Lodewijk XIV-stijl is afgebeeld in het segmentvormig fronton op het middenrisaliet van het herenhuis Vlak 2 (1728). Een markante Lodewijk XIV-kroonlijst, doorbroken door een grote dakkapel, bezit het huis Hoge Nieuwstraat 55 (1733). Het forse huis dat nu bekend is als Museum Mr. Simon van Gijn (Nieuwe Haven 29) werd in 1729 gebouwd in opdracht van Johan van Neurenberg, telg van het bekende geslacht van steenhandelaren. Uit die tijd zijn de middengang met stucwerk, het trappenhuis en de zaal behouden gebleven.

Mr. S. van Gijn werd in 1864 eigenaar en liet in 1884-'86 een renovatie uitvoeren onder leiding van C. Muysken. Bij zijn overlijden in 1922 kwam het huis met enkele bijbehorende panden (Nieuwe Haven 28 en 30, achterhuis Hoge Nieuwstraat 58) als legaat aan de Vereniging Oud-Dordrecht en werd een museum. Het huis heeft veel stijlkamers en bevat onder meer een schouw uit de Kloveniersdoelen (circa 1540) en de 17de-eeuwse goudleerkamer van het pand Voorstraat 282 (1686). Een restauratie is uitgevoerd in 2001.

Soberder huizen met Lodewijk XIV-vormen zijn Voorstraat 125 en Wijnstraat 163 (beide circa 1740), waarvan de laatste een stoep met rococo-hekken heeft en inwendig een oude keuken en plafonds in Lodewijk XIV- en XVI-stijl. De gevel van het smalle dwarse huis Wolwevershaven 23 is voorzien van een kroonlijst met gesneden consoles en boven de vensters in de middentravee ornamenten in Lodewijk XIV-stijl. Voorbeelden van klokgevels met Lodewijk XIV-details zijn te vinden bij Grotekerksbuurt 18 (circa 1725; ingang circa 1790) en Vriesestraat 109 (driehoekig fronton). Afgetopte klokgevels met voluten hebben Hofstraat 14, Vriesestraat 88-90, Voorstraat 74 (wit gepleisterd), Voorstraat 229 (1776) en Voorstraat 417. Eenvoudige klokgevels hebben verder Vleeshouwersstraat 30 (circa 1740) en Grotekerksbuurt 72 (1759).

De Lodewijk XV-stijl is vertegenwoordigd in diverse grote huizen met risalerende, rijk gedecoreerde, middenpartijen en fraaie rococo-consoles bij de kroonlijst.

Voorbeelden zijn het Huis met de Dweilen (Steegoversloot 10; circa 1760), voorzien van hardstenen draperieën (dweilen) ter versiering van de vensterdorpels, en het huis Wijnstraat 153 (1766) met natuurstenen souterrain en een fraai stoephek in rococo-vormen. De gevel van Grotekerksbuurt 16 heeft een pronkrisaliet over twee bouwlagen en getoogde vensteropeningen. De Lodewijk XV-gevel van Prinsenstraat 38 (1757) bezit een getoogde kroonlijst met zware gesneden consoles en de gevel van Prinsenstraat 12 (1771) is uitgevoerd met zowel een hardstenen plint in Lodewijk XV-stijl als opvallende kroonlijstconsoles in de vorm van maskers. Het interieur van dit huis bevat veel onderdelen in Lodewijk XV- en Lodewijk XVI-stijl.

Een goed voorbeeld van de strengere classicistische Lodewijk XVI-stijl is de vier traveeën brede gevel van Groenmarkt 73-83 (1790), waarvan zowel de entree als het venster ernaast een accent heeft. De benedenvensters hebben guirlandes boven de omlijstingen. Ook de gepleisterde middentraveeën van het dubbele huis Wijnstraat 121 (circa 1790) zijn geaccentueerd met festoenen en rozetten. Het forse herenhuis Hoogt 14 (circa 1790) heeft een erker tegen de zijgevel en een Lodewijk XVI-gevel met fronton en een hardstenen pronkrisaliet. De lijstgevel in Lodewijk XVI-stijl van het herenhuis Grotekerksplein 4 (circa 1795) is uitgevoerd met hardstenen middenrisaliet, sokkelverdieping (met erker) en hoekpilasters. De frontondecoratie bestaat uit het stadswapen met griffioenen als schildhouders.

Andere voorbeelden in Lodewijk XVI-stijl zijn de met hardstenen decoraties uitgevoerde gevel van Voorstraat 410 (1774), de kroonlijst met leeuwenmaskers en draperieën bij Groenmarkt 85 en de geheel of gedeeltelijk gebosseerde hardstenen gevels van De Sleutel (Groenmarkt 39; kern circa 1550), Prinsenstraat 6, Prinsenstraat 61 (1777) en Wijnstraat 88 (1775). Het laatste pand heeft een 17de-eeuws dwars achterhuis aan de Wijnhaven met een op korbelen uitkragende, driezijdige erker. Uit het laatste kwart van de 18de eeuw dateren verder Prinsenstraat 9-19 en Grotekerksbuurt 11-15 (linkerdeel 1893), het gepleisterde huis Maartensgat 21 (circa 1780), met gebosseerde hoekpilasters en inwendig gave Lodewijk XVI-interieuronderdelen, en het smalle rijzige pand Wijnstraat 101-105 (circa 1800), waarvan het naastgelegen neoclassicistische tuinhuis (Wijnstraat 107) dateert uit 1864. Eind 18de eeuw kregen bijvoorbeeld Wijnstraat 106 (1771) en het uit 1680 stammende pand Hooikade 15-16 een blokbepleistering.

In verband met de frequente wateroverlast gaf men vooral de buitendijks aan de havens gesitueerde huizen een verhoogde begane grond, toegankelijk via een hoge stoep of bordestrap. Behalve bij enkele van de al genoemde panden is dat het geval bij Wolwevershaven 9 (circa 1760), dat een dubbele bordestrap heeft. Aan de rivierzijde staat een tuinhuis in de vorm van een ovale Maaskamer met Lodewijk XVI-interieur. Bij het dubbele huis Wolwevershaven 42-44 (circa 1780) vormt een enkele bordestrap de toegang tot de bel-etage. Binnen bevinden zich een gang en kamers in Lodewijk XV-stijl (nr. 42) en een Maaskamer (nr. 44). Hoge stoepen hebben ook Grotekerksbuurt 32 (1715), Korte Engelenburgerkade 20 (1727), Hoge Nieuwstraat 126 en Nieuwe Haven 15.

Het hoogst is de dubbele bordestrap van het forse dubbelpand Korte Engelenburgerkade 5-7 (circa 1840) met gebosseerde classicistische deuromlijsting en leeuwenconsoles bij de kroonlijst. Aan de havens staan eenvoudige werkmanshuizen. Een van de oudste is Het Sakkertje (Zakkendragersstraat, achter Voorstraat 164; 15de eeuw, herbouw 18de eeuw), dat vroeger in gebruik was als een van de gildehuizen voor de zakkendragers. Latere voorbeelden zijn Mazelaarsstraat 2-4 (1647, verbouwd 1762) en de vroeg-18de-eeuwse dwarse panden Pottenkade 1-6 langs de zuidzijde van de Grote Kerk, waaronder het ‘Korenmetershuis’ (Pottenkade 1; 1717) en het ‘Zakkendragershuisje’ (Pottenkade 2; 1709).