Stad, ontstaan op de zuidelijke oeverwal van de Lek. Een eerste kasteel van de heer van Vianen verrees kort na 1250 ten zuiden van de latere nederzetting.
Vanuit dit ‘Kasteel op de Bol’ (gesloopt na 1370) werd Vianen gesticht. In 1271 kreeg de nederzetting marktrecht van de bisschop van Utrecht.
Van belang waren de recht tegenover Vianen gelegen monding van de Vaartse Rijn en de veerverbinding over de Lek. In 1335-'36 ontving Vianen stadsrechten van Willem van Duivenvoorde en zijn echtgenote Heilwig van Vianen.
In die tijd ontstond de ‘bastide’-stad met de Voorstraat als centrale as en aan weerszijden de Achterstraat en de Kerkstraat. Met de aanleg van de omgrachting en de bouw van de stadsmuur kreeg de stad haar huidige enigszins schuin toelopende vierkante aanleg.
In de noordwesthoek verrees vanaf 1370 een tweede kasteel: Batestein (gesloopt 1829). Van 1414 tot 1679 behoorde Vianen aan het geslacht Van Brederode en was het een vrije heerlijkheid.
De belangrijkste bebouwing kwam tot stand aan de Voorstraat, de Langendijk en de naar de haven en veerstoep leidende Buitenstad. In 1540 had Vianen te lijden van een grote stadsbrand.
Modernisering van de verdedigingswerken in 1566-'67 kon de inname door Spaanse troepen niet voorkomen. Nadat Vianen in 1579 definitief Staats was geworden, verviel het strategische belang.
De Staten van Holland kochten de vrije heerlijkheid in 1725, maar die status werd in 1795 opgeheven.De in 1814 aangelegde ‘route impériale’ van Amsterdam via Utrecht en Gorinchem naar Breda zorgde voor een economische opleving van Vianen. Begin 19de eeuw sloopte men de ommuring, gevolgd door de Oostpoort (1838 en de Landpoort (1858). De Lekpoort bleef behouden en van de singels resteert het zuidelijke gedeelte. Het aan de oostkant gegraven Zederikkanaal (1824-'25) werd later omgevormd tot het Merwedekanaal (1885-'93). Dit alles leidde slechts in beperkte mate tot een industriële ontwikkeling van Vianen. Pas begin 20ste eeuw ontstond er enige verdichting van de bebouwing in de binnenstad en na 1910 kwam een kleine uitbreiding aan de zuidzijde tot stand (Pr.
Julianastraat). De bereikbaarheid van Vianen verbeterde met de bouw van de Lekbrug (1933-'36). Na de Tweede Wereldoorlog is aan de zuidoostzijde een industrieterrein (met haven) verwezenlijkt en is Vianen aan de zuidwestzijde en de oostzijde met woonwijken uitgebreid. De gemeente Vianen valt sinds 2002 onder de provincie Utrecht. De binnenstad van Vianen is een beschermd stadsgezicht.
