deel van het heuvelland van Zuid-Limburg ter grootte van ruim 35000 ha, gelegen ten zuiden van de lijn Meerssen Hoensbroek Heerlen Vaals. Het gebied is in geologisch opzicht uniek in Nederland, omdat daar gesteentelagen uit Carboon, Tertiair en het vroege Pleistoceen aan de oppervlakte komen.
Verder is Nederland nergens anders zo rijk aan heuvels, terrassen, droge en vochtige dalen, beekjes en bronnetjes. De mens heeft al vroeg delen van het gebied ontgonnen en aan het bosrijke landschap elementen toegevoegd als boomgaarden, akkers, weilanden, houtwallen, graften, holle wegen en poelen. Deze variatie heeft een grote biologische rijkdom tot gevolg gehad, waardoor het gebied een voor Nederland unieke flora en fauna heeft. Voorbeelden van bijzondere planten zijn bolderik, spiegelklokje, vliegen- en poppe-orchis. Voorbeelden van bijzondere dieren zijn: hamster, eikelmuis, vroedmeesterpad, vuursalamander, beekprik; 86 % van de Ned. dagvlindersoorten en 94 % van de Ned. vleermuissoorten komen er voor. Bovendien heeft het gebied archeologische (b.v. vuursteenmijnen uit het Neolithicum), historische (35 kastelen en 27 watermolens) en cultuurhistorische waarde (o.a. door boerderijen van het gesloten-hoeve-type).
Vroeger was de steenkoolwinning een belangrijke vorm van menselijke invloed in het Mergelland; nu zijn de winning van mergel (Sint-Pietersberg, in de toekomst misschien het Plateau van Margraten) en die van grind en zilverzand dat nog. De grote betekenis van Mergelland heeft ertoe geleid dat het gebied is aangewezen als nationaal landschap. Dit heeft echter niet kunnen voorkomen dat in nov. 1980 de Ruilverkaveling Mergelland, die 10000 ha van het gebied betreft, door de ingelanden werd aangenomen.Wanneer deze ruilverkaveling zou worden ingevoerd, zou de grote betekenis van het gebied verloren gaan. Bij ruilverkavelingen worden in hoofdzaak de belangen gediend van middelgrote en grote landbouwbedrijven en juist niet het belang van het behoud van natuurlijke landschappelijke en cultuurhistorische rijkdom.
De bedreigingen omvatten vooral de verwijdering van vele waardevolle landschapselementen, de vergroting van de kavels, de asfaltering van onverharde, holle wegen en de intensivering van het agrarisch beheer. Er wordt door vele instanties gezocht naar wegen om de ontwikkelingen in dit gebied toch in goede banen te leiden. (Afb. p.296)
