Het woord w., de Ned. weergave van het Grieksche woord philosophia, dat ook in verschillende moderne talen is overgenomen, duidt op zich niets anders aan dan een streven naar „wijsheid”, d.i. naar een weten, dat zich met de eerst voor de hand liggende verklaring der dingen niet tevreden stelt. Als eigen naam voor een bepaalde wetenschap heeft het in den loop der eeuwen verschillende beteekenissen gekregen, naargelang men wezen en taak van die wetenschap verschillend is gaan opvatten.
Dit verschil van meening duurt tot den huidigen dag voort, zoodat de definitie der w. tot het „eerste wijsgeerig probleem” is geworden.Volgens een realistische opvatting zal de w. een ➝ wetenschap zijn, die voor zijn, kennen en handelen naar verdere of diepere gronden zoekt dan de ervaringswetenschap kan geven. Uitgaande van de ervaring gaat zij de ervaring te boven, zoodat de waarheid van haar conclusies niet met den maatstaf der empirie kan worden gemeten. Onder haar bereik valt al het zijnde, het geschapene en het ongeschapene, het zichtbare en het onzichtbare, mensch, samenleving, wereld en God, voorzoover wij daar met onze natuurlijke vermogens kennis van kunnen opdoen. Tot haar taak behoort ook de beoordeeling van de bevoegdheid van die vermogens, en van de waarde der kennis, die zij ons leveren. Zij heeft ten slotte de regels op te stellen en te motiveeren waar ons handelen zich naar dient te richten om zedelijk goed te kunnen heeten.
Door deze functies neemt de w. tegenover al de wetenschappen der ervaring een afzonderlijke plaats in. Zij formuleert de absolute en algemeen geldende grondbeginselen, die aan ieder van deze als postulaat dienen, en vat haar resultaten op diepere basis tot eenheid samen; aan het door haar geconstrueerde wereldbeeld schenkt zij de laatste voltooiing.
Tegenover geloof en godsdienst bestaat het eigene van de w. hierin, dat zij uitsluitend op de natuurlijke evidentie berust, en bij haar werken enkel van natuurlijke kenmiddelen gebruik maakt; tegenover de wetenschap der ➝ theologie, dat zij van eigen natuurlijke princiepen uitgaat en het gezag der Openbaring in haar gedachtengang niet betrekt. Daarom kan er in formeelen zin van een „Christelijke w.” geen sprake zijn, al heeft het Christendom in den loop der geschiedenis feitelijk vaak een diepingrijpenden invloed op de ontwikkeling van het wijsgeerig denken uitgeoefend.
Als proces is de w. een onophoudelijk en nooit eindigend streven naar het volmaakte bewustzijn, naar het algeheele doordringen van den menschelijken geest in het al, en een geleidelijk, maar onvolkomen benaderen met menschelijke middelen van de adaequate kennis der dingen, die alleen aan Gods Absoluten Geest toekomt.
Lit.: E. De Bruyne, Inleiding tot de w. (31932): L. De Raeymaeker, Inleiding tot de w. en tot het Thomisme (1934); J. Hoogveld, Inleiding tot de w. (1933); H. Wolt, Inleiding in de w. (1931); M. J.
Langeveld, Op weg naar wijsgerig denken (1933); J. Maritain. Introduction à la philosophie (Parijs 21920); J. A. Endres, Einleitung in die Philosophie (München 31923); O. Külpe, Einleitung in die Philosophie (Leipzig 91919).
F. Sassen.
Wijsbegeerte der wiskunde, onderdeel van de kentheorie; geeft wijsgeerige verantwoording van de objecten en begrippen, betrekkingen en redeneeringen, waaruit de wiskunde wordt opgebouwd. Men is daarbij, voorzoover het die objecten en begrippen betreft, van twee verschillende standpunten uitgegaan:
a) Ofwel men heeft de wiskunde beschouwd als vrije schepping van het eigenwettelijke verstand, waarbij het heelal de aldus geconstrueerde wiskunde blijkt na te bootsen (Pythagorisme, in onzen tijd het ➝ Formalisme); hoe precair zulke wiskundige opbouw is, blijkt uit de verstandelijke constructie der verzamelingsleer van G. ➝ Cantor, met de logische onjuistheden, die in eersten opzet eruit worden afgeleid.
b) Ofwel men heeft het heelal als primair gegeven beschouwd, waarin het verstand dan de wiskunde vindt, door uit de intuïtief gekende werkelijkheid postulaten op te stellen en met deze postulaten de wiskunde naar de werkelijkheid na te bouwen (Platonisme, Aristoteles, Scholastiek, in onzen tijd in verschillende opzichten het ➝ Intuïtionisme, al verstaat dit onder werkelijkheid iets anders, iets minder reëels, dan de Scholastiek).
Bij de verantwoording van de wiskundige betrekkingen en redeneeringen streeft men er naar geen betrekking invloed te laten hebben, zonder dat deze ook uitdrukkelijk als zoodanig wordt gekend. Bij het wiskundig bewijs bijv. maakt men gemakshalve van een teekening gebruik: nu is het mogelijk, dat men zich door die teekening laat beïnvloeden en in het bewijs betrekkingen opneemt, die wel uit de teekening worden afgelezen, maar in de redeneering niet verantwoord zijn (➝ Schijnbewijs). Het is gebleken, dat men inderdaad uit de aanschouwing stilzwijgend verschillende betrekkingen aannam, die niet in de grondaxioma’s lagen opgesloten en dus niet verantwoord waren. Die verborgen axioma’s op te sporen en te formuleeren is het werk van de axiomatische wiskunde. Wat van de teekening geldt, moet ook worden gezegd van de taal, waarin men een bewijs formuleert. Ook hierin openbaarden zich onbewust aanvaarde betrekkingen tusschen de taalvormen, waarin de begrippen onder woorden werden gebracht.
Zulke betrekkingen op te sporen en het bewijs geheel vrij te maken van zulke onbewuste invloeden, door de redeneering vrij van de taal op te bouwen uit enkel symbolen, is de taak van de ➝ logistiek. Ook de zekerheidsovertuiging, welke de wiskunde geeft, roept een kentheoretisch probleem op, dat eigen verantwoording noodig heeft.
Lit.: Dubislav, Die Philosophie der Mathematik in der Gegenwart (uitvoerige lit. opgave); P. Hoenen S. J., Cosmologia (Rome 21936). Drost.
Onderdeelen der wijsbegeerte, die zich met de grondslagen van andere wetenschappen bezighouden zijn: ➝ geschiedphilosophie, ➝ godsdienstwijsbegeerte, ➝ kunstphilosophie, ➝ natuurphilosophie, rationeele psychologie (zie ➝ Psychologie, sub A), ➝ rechtsphilosophie.
