Idealisme is een benaming voor een aantal filosofische stromingen die met elkaar gemeen hebben dat ze alles tot een geestelijk beginsel willen herleiden. Aan de uiterlijke objecten wordt dus geen zelfstandigheid toegeschreven, terwijl alleen wat in de geest is - de ideeën en grondbegrippen - werkelijkheidswaarde heeft.
Grofweg zijn er twee stromingen van idealisme te onderscheiden:
1) het metafysisch idealisme, waaronder ook het Duits idealisme valt;
2) het kennistheoretisch idealisme.
Metafysisch idealisme
Plato wordt met zijn Ideeënleer wel eens de vader van het metafysisch idealisme genoemd. Bij hem kregen de algemene begrippen, de Ideeën of 'Vormen' een status van onafhankelijk bestaande, werkelijke dingen. De objecten die wij zien zijn volgens Plato niet echt, maar slechts nabootsingen van de echte 'Ideeën' die zich in een transcendente wereld bevinden. In zijn allegorie van de grot worden de dingen die normaal worden gezien in de wereld "schaduwen" van de echte, niet direct waarneembare dingen genoemd.
Kennistheoretisch idealisme
De Franse filosoof René Descartes gaf aan het begrip 'idee' een nieuwe betekenis. Hij stelde dat ideeën in de eerste plaats elementen waren van het menselijk denken. Zo leidt hij onder meer af uit het feit dat wij ons een idee kunnen vormen van zoiets als een "hoger wezen", dat zo'n wezen noodzakelijk moest bestaan. Daarbij redeneerde hij dat het idee 'God' niet door eindige wezens kon zijn voortgebracht en dus wel van God zelf afkomstig moest zijn. Descartes legde ook een sterke nadruk op de samenhang van onze kennis en het was zijn streven om (via zijn 'methodische twijfel', uitgedrukt in het beroemde Cogito ergo sum) tot "onbetwijfelbare kennis" te komen.
"Duits idealisme" verwijst naar een groep Duitse filosofen die een bijzondere vorm van metafysisch idealisme voorstonden, respectievelijk bekend als subjectief idealisme (Fichte), objectief idealisme (Schelling) en absoluut idealisme (Hegel).
