Schaamte is de ervaring van respectverlies, vernedering, verlegenheid en schuldige nalatigheid over eigen of andermans gedrag. Schaamtegevoelens over bijvoorbeeld het slavernijverleden, ons optreden in Nederlands-Indië, de wijze waarop klimaatactivisten te werk gaan, over heel dik zijn en zo meer.
Schaamte werkt verlammend. Bijvoorbeeld meiden die appen ‘Slutshaming, toch nix aan te doen’. Dergelijke gevoelens van schaamte, ongelijkwaardigheid en vernedering en slachtofferschap houden mensen ‘klein’. Daarbij is belangrijk te weten hoe extreem cultuur-afhankelijk schaamte zich uitdrukt. Denk aan onze Japanse medeburgers.
In plaats van de ogen neerslaan, verhullen en bedekken kan schaamte ook activeren. Een afkeurende blik kan ook ergernis oproepen. ‘Vliegschaamte? Ik bepaal zelf mijn meetlat! Aan die onzin doe ik niet’.
Schaamte voor eigen armoede kan tot gedeelde woede, gekwetste eer en wraakgevoelens leiden. Of tot trots binnen een bevolkingsgroep. Als één van de belangrijkste morele gedeelde emoties functioneert schaamte dan als instrument voor emancipatie. De schaamte voorbij, zoals in de campagne DIK-IS-OOK-BEST-OK.
Binnen meerderheden ontstaat soms plaatsvervangende schaamte. Over wit privilege, vrouwenhaat, islamofobie of over de wijdverbreide discriminatie van mindervaliden. Plaatsvervangende schaamte over medeplichtige nalatigheid ondersteunt burgerlijk verzet tegen publieke vernedering van zich emanciperende bevolkingsgroepen. Black Lives Matter, MeToo en Crip zijn voorbeelden hoe schaamte én plaatsvervangende schaamte aan emancipatie bijdragen. Denk ook aan #vlieg-, #vlees-, #woon- en andere #-schaamte. Samengevat, minderheden kunnen door schaamte over ervaren vernederingen in het verleden ook politiek ‘groter’ worden.
‘Naming and Shaming’ betekent individuen, groepen en instituties aanspreken op de wijze waarop zij invloed en macht uitoefenen. Dergelijk gebruik van publieke schaamte via sociale media is vaak contraproductief. Aan de schandpaal nagelen, niet meer naar elkaars argumenten luisteren of medeburgers monddood maken - 'cancellen' - kan niet de bedoeling van een samenleving zijn. In het tijdperk van sociale media vragen de morele en politieke aspecten van publiekelijk opgelegde schaamte extra aandacht.
