Over het ontstaan van de stad Rome was vroeger een merkwaardige legende in omloop. De tweeling Romulus en Remus, zo zegt het verhaal, werden als babies van hun ouders gescheiden.
Ze werden gevonden en gevoed door een wolvin, die haar eigen welpen had verloren. Toen de tweeling volwassen was geworden, stichtten zij Rome. Romulus werd in 753 v. Chr. de eerste koning van de stad. Opgravingen en onderzoekingen hebben ons tegenwoordig de werkelijke geschiedenis van de stad onthuld. Ongeveer 3000 jaar geleden drong een volk van herders en boeren vanuit het centrale gedeelte van Europa door tot het Italiaanse schiereiland.
Een van de stammen die Italië binnenstroomden (de Latijnen) bouwde versterkte dorpen op de zeven heuvels langs de Tiber. Geleidelijk groeiden deze dorpen aaneen tot één stad: Rome.De huizen van de eerste Romeinen waren opgetrokken uit leem; hadden slechts één vertrek en waren afgedekt met een dak, waarin een gat zat om de rook te laten ontsnappen.
Scholen waren er nog niet; de Romeinse vaders leerden hun kinderen respect te hebben voor hun ouders, voor de wetten van de stad en voor de Romeinse goden. De mannen werkten op de velden en lieten van tijd tot tijd hun arbeid in de steek om hun stad te verdedigen tegen haar vijanden.
Het werk en de militaire training maakten van de Romeinen een sterk en dapper volk. Dat volk leerde intussen talrijke zaken van hun noordelijke buren, de Etrusken, die reeds metaal bewerkten en behalve uitstekende architekten ook handige kooplui waren.
Omstreeks het jaar 500 v.Chr. kozen de Romeinen een republikeinse staatsvorm. Ze
kozen niet één maar twee presidenten, die de naam ‘consul’ kregen.
De Romeinen stichtten in Midden-Italië talrijke kolonies en onderwierpen hun buurvolkeren een voor een. In ongeveer twee eeuwen slaagden ze erin hun macht te vestigen over het gehele Italiaanse schiereiland. Ze gingen bondgenootschappen aan met hun vroegere vijanden; ze deden dat ook met de bewoners van de Griekse kolonies in Zuid-Italië. In die nederzettingen maakten de Romeinen voor het eerst kennis met de Griekse cultuur en met het Griekse gebruik om openluchttempels en -theaters te bouwen.
De enige concurrent van Rome in het westen was de rijke stad Carthago in Noord-Afrika, die wel eens ‘de koningin van de Middellandse Zee’ werd genoemd. De Romeinen gingen zich meer en meer toeleggen op de handelsvaart in de Middellandse Zee en dat leidde onvermijdelijk tot moeilijkheden met de Carthagers. De oorlogen, die uit die moeilijkheden voortkwamen, duurden bijna 120 jaar. De Carthaagse legeraanvoerder Hannibal trok in een reusachtige omtrekkende beweging om Italië heen, trok de Alpen over en viel met zijn krijgers en zijn strijdolifanten de Romeinen in de rug aan. Veel later achtervolgden de Romeinse legioenen Hannibal tot in Afrika en versloegen tenslotte de Carthaagse legers. Carthago zelf werd in brand gestoken en met de grond gelijk gemaakt.
Het Romeinse Rijk breidde zich intussen in oostelijke richting uit. Vanaf 133 voor Chr. lagen er Romeinse bezittingen op alle kusten van de Middellandse Zee, die door de Romeinen dan ook met enig recht ‘mare nostrum’ (onze zee) werd genoemd. Talloze Romeinen werden rijk door het plunderen van nieuw veroverde gebieden en door de handel. Hun kinderen zagen de armoedige woningen van vroeger vervangen worden door prachtige huizen en paleizen met talrijke vertrekken, met tuinen en met leidingen voor water en warme lucht, met badzalen, beeldhouwwerken, schilderingen en Griekse meubelen. En al dat fraais werd onderhouden door tientallen slaven.
De Romeinen stichtten scholen, waarop hun kinderen onderwezen werden door gevangen genomen Grieken. Veel jeugdige Romeinen kregen les in de Griekse taal en het gevolg was, dat de ontwikkelde Romein tenslotte even goed Grieks sprak als Latijn. Geschiedkundige werken, toneelstukken en gedichten werden in Griekse stijl geschreven en de tot in Rome doorgedrongen Griekse cultuur bleek nog zo sterk en invloedrijk, dat ze voor Rome een ongekend bloeitijdperk inluidde.
Tegelijkertijd waren er in Italië echter nog • tienduizenden armen. De soldaten, die uit het leger terugkeerden in de burgermaatschappij, konden op hun verwaarloosde landerijen slechts een schamel bestaan verdienen en ander werk was er voor hen niet omdat dat kosteloos gedaan werd door de slaven. Talrijke gezinnen trokken dan ook weg van het platteland en vestigden zich in Rome. Ze woonden in krotten, voedden zich met wat de overheid beschikbaar stelde en brachten het grootste gedeelte van hun tijd door in de openbare en kosteloze vermakelijkheden van Rome: de wagenrennen, de gevechten met wilde dieren en de duels tussen de gladiatoren.
De grote verschillen tussen rijk en arm leidden tenslotte tot een eeuw vol burgeroorlogen. Bepaalde militaire aanvoerders speelden in die strijd een belangrijke rol. Julius Caesar was een van hen. Hij vocht tien jaar lang om de grenzen van het Romeinse Rijk in noordelijke richting uit te breiden en onderwierp o.m. Gallië, het huidige België en een deel van Groot-Brittannië. Maar in 49 v.Chr. keerde hij terug naar Rome en maakte zich meester van de stad. In 44 v.Chr. werd hij dodelijk gewond bij een moordaanslag door zijn vijanden, die zich verzetten tegen zijn plan, wijzigingen aan te brengen in de republikeinse staatsvorm.
In het jaar 30 v.Chr. behaalde Caesars neef en aangenomen zoon Octavianus een beslissende overwinning in de burgeroorlog. Hij werd onder de naam Augustus de eerste keizer van Rome.
Inplaats van de verouderde en verzwakte republikeinse staatsvorm vestigde hij een sterke keizerlijke regering.
Rome begon toen aan een periode van interne vrede, die twee eeuwen duurden. De Romeinse keizers vergrootten het rijk tot het zich uitstrekte van Schotland tot India. De Romeinen konden zich handhaven dank zij grote en sterke legers, een wijze regering en een uitstekende wetgeving. De landbouw en de handel bloeiden en kleine dorpjes zoals Londen en Parijs werden belangrijke handelscentra.
Onder de Romeinse keizers werd het grootste gedeelte van Rome in marmer herbouwd. Rome werd een stad vol pracht en praal. In het reusachtige Colosseum, dat met water kon worden gevuld, werden indrukwekkende zeeslagen nagebootst.
De apostelen en hun helpers brachten het Christendom naar Rome. Na jaren van vervolging werd de nieuwe godsdienst in 313 onder de regering van keizer Constantijn de officiële godsdienst van het Romeinse Rijk. Maar reeds voor de regeringsperiode van Constantijn begon het reusachtige rijk tekenen van verval te vertonen. Sommige keizers gedroegen zich buitengewoon wreed. Om hun luxueus leven te kunnen voortzetten hieven ze zware belastingen, die vooral drukten op boeren en kooplieden. Naarmate het Romeinse Rijk zwakker werd, staken Germaanse en Frankische stammen uit het noorden de rivieren over en drongen het rijk binnen.
In het oosten werd het Romeinse Rijk bedreigd door de Perzen. Om aan die bedreiging het hoofd te bieden, verplaatste Constantijn zijn zetel van Rome naar Byzantium, een zeer oude stad aan de Bosporus. Ter ere van de keizer werd de stad toen herdoopt in Constantinopel.
Niet lang na de dood van Constantijn werd het Romeinse Rijk in tweeën verdeeld: het Oostromeinse en het Westromeinse Rijk. Deze verdeling stelde de onbeschaafde Europese stammen in staat Rome te veroveren. De laatste Romeinse keizer deed in 476 afstand van de troon; dit betekende tevens het einde van het Westromeinse Rijk.
Het Oostromeinse Rijk, dat ook wel het Byzantijnse Rijk wordt genoemd, bleef veel langer bestaan.
Met de verzwakking en de val van het Romeinse Rijk eindigde niet de cultuur van Rome. De verstrooide brokstukken van het Westromeinse Rijk ontwikkelden zich in de loop der eeuwen tot de moderne landen van West-Europa. De Latijnse taal werd de ‘moeder’ van ome romaanse talen: het Italiaans, het Frans, het Spaans en het Portugees. De Romeinse wetten leven voor een gedeelte voort in de wetten van de Europese en Amerikaanse naties. De rooms-katholieke kerk, die van Rome uit invloed kreeg op geheel West-Europa, werd in de vroegste Middeleeuwen de behoedster van de Romeinse en Griekse cultuur en talrijke steden in de gehele wereld zijn gebouwd volgens de beginselen van de Grieks-Romeinse bouwkunst.