Een stuwdam is een muur, die dwars door een rivier is gebouwd. Hij houdt het water tegen; achter de dam ontstaat daarom gewoonlijk een kunstmatig meer: het stuwmeer.
Een muur dwars door een rivier bouwen is sneller gezegd dan gedaan. Water immers is erg zwaar. Een liter water bijvoorbeeld weegt 1 kg - en toch kan die hoeveelheid in een vierkant emmertje, waarvan alle zijden 10 cm lang en 10 cm breed zijn. Als de bodem van zo’n emmertje op de bodem van een zes meter diepe rivier zou liggen (en zes meter is helemaal niet diep voor een rivier) zou de hoeveelheid water boven dat kleine stukje metaal meer dan 60 kg wegen. Een stuwdam, die het water van een rivier moet kunnen tegenhouden, dient dan ook heel erg stevig te zijn. Dat geldt vooral ook voor de onderkant van zo’n dam, want juist daar is de druk van het water het grootst.
De mens was niet het eerste wezen op aarde dat op het idee kwam stuwdammen te bouwen.
De bever deed dat al veel eerder - ook al dateren de eerste, door mensenhanden vervaardigde stuwdammen al van vele duizenden jaren geleden. Reeds de oude Egyptenaren bouwden stuwdammen in de Nijl en de Babyloniërs deden datzelfde in de Tigris. Bevers houwen hun dammen van boomstammen en modder. Ook de eerste stuwdammen van de mens waren van aarde gemaakt. Tegenwoordig is aarde een verouderd materiaal voor de bouw van stuwdammen. We maken nu gebruik van beton, dat met staal is versterkt.
Bevers bouwen dammen omdat ze meren nodig hebben om hun nesten in te kunnen bouwen. De mens bouwt stuwdammen om verschillende redenen.
Dat kan zijn om te voorkomen dat een klein riviertje steeds meer vruchtbaar land wegvoert of om na hevige regenval overstromingen te voorkomen. Stuwdammen worden ook gebouwd om kunstmatige meren te vormen, die niet alleen gebruikt worden voor de watervoorziening of de bevloeiing van een bepaalde streek maar ook om op die manier vele kilometers kunstmatig strand te krijgen, waarop duizenden mensen zich kunnen ontspannen. Soms worden stuwdammen aangelegd om de diepte van een rivier op peil te houden en aldus scheepvaart mogelijk te maken. En tenslotte worden er tegenwoordig steeds meer stuwdammen gebouwd waarin kunstmatige watervallen zorgen voor de opwekking van elektrische energie. Heel veel stuwdammen zijn zo ingericht, dat ze een groot aantal van deze doeleinden kunnen dienen.
De hoogste stuwdam ter wereld is die van Monvoisin in Zwitserland, die 237 m hoog is. Binnenkort zal hij dat record echter moeten afstaan aan een andere dam, die in dezelfde streek wordt gebouwd en die 284 m hoog wordt. Bekende dammen zijn ook de Grand Coulee Dam in de Amerikaanse Columbiarivier; de nieuwe Assoeandam in Egypte en in het Koninkrijk der Nederlanden de in 1964 voltooide Brokopondodam bij Affobakka in Suriname.