luchtballon die door verwarmde lucht opstijgt
Tot 19 september 1783 werd de hemel alleen bevolkt door vogels, goden en engelen. Maar omstreeks 13.00 uur die dag kwam daar opeens een schaap bij.
Eigenlijk hadden de gebroeders Montgolfier enkele gedetineerden met hun ballon mee naar boven willen sturen. Maar markies d'Arlandes en Jean François Pilâtre de Rozier waren tegen: bij succes zouden de verkeerden met de eer gaan strijken.
Het werd een succes - het schaap overleefde de hoogte zonder zichtbare gevolgen, net als medepassagiers eend en haan - zodat d'Arlandes en de Rozier het op 21 november 1783 zelf probeerden. Zij stegen op in de Jardin de la Muette in het Bois de Boulogne en daalden 23 minuten later neer in het tien mijl verder gelegen Gentilly. De eerste bemande ballontocht was een feit - heel Frankrijk stond op z'n kop.
Deze ballonvaart was de kroon op het werk van de gebroeders Joseph Michel [1740-1810] en Jacques Etienne Montgolfier [1745-1799], eigenaars van een grote papierfabriek in Annonay in Frankrijk. Nog maar een paar maanden eerder hadden de broers hun stadsgenoten verbaasd doen staan door vanaf het marktplein hun 'Globe Aérostatique' bijna anderhalve mijl door de lucht te laten zweven. De bolvormige zak was gemaakt van met papier verstevigd weefsel.
De montgolfière, zoals de 'luchtbal' sinds het eind van de 18de eeuw ging heten, werd gevuld met verwarmde lucht. Hoe het precies te verklaren was dat de ballon opsteeg wisten de broers niet, ze dachten dat het iets te maken had met het soort papier dat ze stookten. D'Arlandes en de Rozier hadden zich in ieder geval rot moeten werken om de ballon in de lucht te houden.
Nog datzelfde jaar bewees de Franse natuurkundige Jacques Alexandre César Charles [1746-1823] dat het ook anders kon. Zijn met waterstof gevulde ballon legde op 27 augustus 1783 onbemand vijftien mijl af. Boeren uit het dorpje Gonesse, die de uit de wolken neerdalende verschijning voor een monster aanzagen, gingen de ballon met zeisen en hooivorken te lijf, maar op 1 december steeg Charles op in een nieuwe charlière. Zonder zich verder te hoeven inspannen legde hij in twee uur zo'n 27 mijl af - een doorslaggevend bewijs van het voordeel van waterstofgas boven hete lucht, een bewijs dat tot de brand met de Hindenburg (zie bij zeppelin) onbetwist bleef.
Het succes van charlière en montgolfière, beide begin 19de eeuw in Nederlandse woordenboeken te vinden, leidde in Frankrijk tot een ware globomanie of ballomanie. De ballon groeide uit tot het symbool van de Franse revolutie en in 1791, bij het uitroepen van de grondwet, declameerden Lallemand en Saint Croix de rechten van de mens staande in een tot Franse haan getransformeerde ballon.
Nederland had toen zijn eerste ballonvaart al achter de rug. Deze vond plaats op 14 juli 1785 en de Oprechte Haarlemsche Courant schreef erover: 'Dezen avond omtrent acht uur is de heer Blanchard uit den tuin van het Oude Hof in 's Gravenhage in zyne luchtbal, met het allerbeste succes opgegaan. Zo lang men die heeren in 't schuitje kon zien, zwaaiden zij met hunne vlaggen en men kan met waarheid zeggen dat zy het groot aantal toezienders veel genoegen gegeven hebben.'
Twee dagen later was dit genoegen al flink bekoeld: met moeite kon de schout van Zevenhuizen voorkomen dat de ballon door woedende boeren aan stukken werd gereten. Het is daarom niet verwonderlijk dat Weiland in 1843 schreef: 'Arostaat: montgolfière [...] figuurlijk: windbuil.'
