Het Réveil wekte ook in Frl. het streven naar chr. onderwijs, vooral na de wet van 1857, die de neutraliteit van het openb. lager onderwijs voorschreef en de mogelijkheid opende tot het stichten van bijzondere scholen. Voordien werd elk verzoek tot oprichting van eigen scholen afgewezen.
Direct na deze wet kwamen de eerste chr. scholen te Sneek en Harlingen, later door vele gevolgd.In vele plaatsen werd het onderwijs geheel of gedeeltelijk uit kerkefondsen betaald, terwijl de schoolgebouwen dikwijls eigendom der herv. gemeenten waren. Verschillende rechtzinnige kerkvoogdijen zegden het gebruik van de gebouwen aan de burgerlijke gemeenten op en stelden ze ter beschikking van het chr. onderwijs. Dikwijls ging de nieuwe chr. school ook uit van de kerk en vormde de kerkvoogdij het schoolbestuur (Abbega, Oosthem, Gaast e.a.). zie Floreen.
Tussen kerkelijke en burgerlijke gemeenten ontstond hierdoor soms felle strijd, vooral in Wonseradeel, dat nieuwe openb. scholen bouwde op kosten van de dorpen. Andere chr. scholen werden opgericht door groepen rechtzinnige ouders (ook afgescheiden). Op allerlei manieren moest het onderwijs worden bekostigd, vaak met grote offers. Na de wetswijziging van het ministerie-Mackay (1889) kwam er verruiming en nam het aantal chr. scholen snel toe. De Doleantie veroorzaakte splitsing, vooral in het zuidwesten, waar na 1886 in vele dorpen twee kleine chr. schooltjes bestonden. In de laatste tijd soms weer concentratie (Wons, Schettens, Gaastmeer e.a.). De gelijkstelling van het openb. en bijz. lager onderwijs deed het aantal chr. scholen nog toenemen.
In deze eeuw werden ook prot-chr. kweekscholen, middelbare scholen en vakscholen gesticht. In gemeenten als Wymbritseradeel en Oostdongeradeel verdween het openb. onderwijs bijna geheel. Na de pacificatie luwde de strijd op onderwijsgebied, maar juist in dezen staan de vaak overgeërfde meningen scherp tegenover elkaar, zoals bij de ‘zaak-Hardegarijp’ bleek.
Zie: J. Kuiper, Gesch. der wording en ontwikkeling van het chr. lager onderwijs (Amsterdam 1904); Van Strijd en Zegen (Leiden 1904), speciaal de hoofdstukken 23, 24, 25, 33 en 43; Wumkes, Réveil.
