In Nederland, ook in Frl., komt de A. laat op gang. Het eerst ontstaan ca. 1870 de werkliedenverenigingen, provinciaal, maar nog in 1870 aangesloten bij het Algemeen Nederlandsch Werkliedenverbond (A.N.W.V.).
Men wil geen socialisme, maar strijdt voor coöperatie (Bakkerij Zelfstandigheid 1872, Coöperatieve Drukkerij 1874) voor betere woningen (Werkmanslust 1874) voor beter volksonderwijs en tegen drankmisbruik, zie Geheelonthouding.De bond is interconfessioneel, maar door de Dageraadsactie en de schoolstrijd wordt de samenwerking slechter en 1873 scheiden de confessionele arbeiders zich af in Patrimonium (Klaas Kater). In 1878 komt op de algemene vergadering een ontwerpprogram (Gotha) ter sprake. Nu volgt oprichting van de zuiver politieke SociaalDemocratische Bond (S.D.B.). Het blad, ‘Recht voor allen’, en F. Domela Nieuwenhuis krijgen in de talrijke jonge afdelingen (Het Bildt, de Veenstreken!) grote invloed. Andere voormannen zijn Vitus Bruinsma, R. van Zinderen Bakker, later Geert van der Zwaag (blad: ‘De Klok’).
Ca. 1880 dringt de Bond voor Algemeen Kiesrecht door. Het A.N.W.V. gaat achteruit. Hele afdelingen gaan over naar de S.D.B. Deze is utopisch en anti-marxistisch. Multatuli wordt gelezen; de drie K’s (Kroeg, Kerk, Kapitaal) bestreden. Door het proces Bieruma Oosting (zie Agema-zaak) komt het Fr.
Volksblad van O. Stellingwerf en Waling Dijkstra (sedert 1876) naar voren. In 1885 steunt dit blad de grote werklozenmeetings, evenals de kandidatuur van de A.N.W.V.er Heldt. Men tracht de tientallen verenigingen tot provinciale organisatie te brengen. Dat lukt 1887: ‘Fr. Comité van de Volkspartij’, een vrij burgerlijk allegaartje zonder innerlijke kracht; toch bereikt het de verkiezing van Domela in de Tweede Kamer.
In 1891 komen er juist door hem moeilijkheden. Ook het Hoofdbestuur van de S.D.B. ziet met lede ogen naar de Volkspartij, die in Frl. meer leden telt (4980) dan de S.D.B. in ’t hele land, en dwingt de Fr. afdelingen uit de Volkspartij te treden. P. J. Troelstra slaagt er door tegenwerking van v. d. Zwaag niet in, het restant Volkspartij een sociaal-democratische grondslag te geven.
Hij sticht dan de S.D.A.P. Als middengroep tussen revolutionairen en parlementairen bloedt de Volkspartij dood en met haar het specifiekFr. karakter der A. zie Socialisme.
Maar zestig jaar later aanvaardde het gewest Frl. van de P.v.d.A. het Fr. programma, en bleek het centralisme dus niet meer absoluut. Voor W.O. ii bestond een Soasiael Demokratysk Frysk Forban. Zie: W. H. Vliegen, De Dageraad der Volksbevrijding, 2 dln. (Amsterdam 1921, 1922); P. J.
Troelstra, Gedenkschriften 1 (Amsterdam 1927); J. J. Kalma, O. Stellingwerf (1940).
