Het geheel van bescheiden die zijn opgemaakt of ontvangen door een instelling of persoon en die bestemd zijn om bewaard te worden. Zie voor een historisch overzicht: →Gemeente-archief.
Archieven zijn te verdelen in overheids- en niet-overheids-archieven. Een archief onderscheidt zich van een verzameling of een collectie (of dat nu een bibliotheek, een museumcollectie of bijvoorbeeld een postzegelverzameling is): archiefstukken vormen een bewijs van de handelingen, rechten en verplichtingen van de instantie of persoon door wie het archief, al dan niet doelbewust, is gevormd. Dit neemt niet weg dat in de archieven meestal ook verzamelingen voorkomen, bijvoorbeeld van kaarten, kranten en kranteknipsels, boeken, foto's en geluidsmateriaal. Zulke verzamelingen zijn dan aangelegd om de geschiedenis van stad, streek of geslacht te documenteren en zo het historische beeld te vervolmaken.
De Archiefwet 1962 verplicht alle overheidsorganen hun archieven in goede en geordende staat te bewaren. Zo worden de archieven van de centrale overheid overgebracht naar het Algemeen Rijksarchief in Den Haag. De bescheiden van de rijksinstellingen in de provincie en de provinciale instellingen gaan naar het rijksarchief in de provinciehoofdstad, voor Noord-Holland Haarlem. De archieven van gemeentelijke instellingen gaan naar een door de gemeenteraad aangewezen archiefbewaarplaats van de gemeente. In Zaanstad is dit het belangrijke →Gemeente-archief van Zaanstad, Hoogstraat 30-34 te Koog. De gemeentelijke archieven van Jisp en Wormer berusten in het Waterlandhuis, Waterlandlaan 63 te Purmerend.
Dat van Oostzaan is ondergebracht in het gemeentehuis. Kerkbuurt 14 aldaar.
De Noordhollandse waterschapsarchieven berusten op verschillende plaatsen; die van de Zaanse polders zullen naar verwachting echter worden overgebracht naar het Gemeente-archief Zaanstad.
Alle overheids-archieven zijn in beginsel openbaar en kosteloos te raadplegen. Ten aanzien van de openbaarheid kunnen echter beperkende maatregelen zijn getroffen. Niet-geordende archiefdelen zijn niet toegankelijk, tenzij er een plaatsingslijst als voorlopige inventarisatie is gemaakt.
De uitgave ‘De archieven in Noord-Holland’ (Alphen a.d. Rijn, 1981) vermeldt alle adressen van overheids-archieven, alsmede een aanduiding van de daar aanwezige, niet van de overheid afkomstige, stukken en verzamelingen. De particulier beheerde archieven, van personen, bedrijven, verenigingen enzovoort, zijn hierin niet opgenomen, hoewel deze soms omvangrijk zijn. Terwille van de openbaarheid ware het te wensen dat op den duur zulke archieven worden overgedragen aan de gemeentelijke archiefdiensten, in Zaanstad dus het Gemeente-archief Zaanstad.
