gaat, in tegenstelling tot de op de vrije markt gerichte economie, die door de werking van vraag en aanbod en de daaruit resulteerende prijs wordt gereguleerd, uit van een vooraf opgemaakt plan. In de volle consequentie is deze P., in overeenstemming met de socialistische theorie van een planmatig op de behoeften gerichte voortbrenging, tot dusverre alleen verwerkelijkt in de U.S.S.R., op de basis van gemeenschappelijk bezit van de productiemiddelen („Het economisch leven van de U.S.S.R. wordt bepaald en geleid door het staatsplan van de volkshuishouding .. art. 11 Grondwet).
Een ook hierbij eventueel nog optredende plaatselijke spanning tusschen vraag en aanbod werkt via tekort of teveel niet door prijsstijging of prijsdaling, maar direct op het plan in. Bovendien geeft de organisatie van de productie als geheel de mogelijkheid bepaalde goederen of diensten onder de kostprijs te leveren, andere daarboven, om op deze wijze in het algemeen belang het gebruik te beïnvloeden.
Door vaststelling van het loon in het kader van het plan kan een rechtvaardige verdeeling van de goederen en, waar noodig, tevens beïnvloeding van de verdeeling van de arbeidskracht over bepaalde bedrijfstakken worden bevorderd. Door prp's- en loonpolitiek is het mogelijk in het kader van het plan naast het aanbod ook de vraag min of meer te reguleeren.
Daarnaast is in de practijk in de Sowjet-Unie ook de propaganda een machtig werktuig der P. gebleken, zoowel op het gebied der voortbrenging als van het verbruik. Politiek is de P. in de S.U. steeds gericht geweest en nog gericht op een verdere verwerkelijking van het socialisme, d.w.z. het bevorderen van de socialistische, en terugdringen van de resten van particuliere economie op elk gebied, en beïnvloeding van het sociale leven in de zelfde richting.
Het wegvallen van het automatisme van de vrije markt legt, met de noodzaak van een voortdurend overzicht van het geheel en snelle correctie van gebleken fouten, een zeer groote verantwoordelijkheid aan de betreffende organen op.In de U.S.S.R. berust de P. op de na jaren voorbereiding sinds 1928 geregeld tot stand gekomen vijfjarenplannen en als onderdeden van deze jaarplannen, welke door de staatsplancommissie (Gosplan) worden opgesteld. Het staatsplanbureau is horizontaal verbonden met de regionale plan-commissies en -bureaux der afzonderlijke sowjet-republieken en districten, verticaal via de aan de verschillende volkscommissariaten verbonden planbureaux en de planbureaux der bedrijfstakken en distributie-organen (trusts, coöperaties, enz.) met de planbureaux der afzonderlijke bedrijven.
Naast de afdeelingen voor voortbrenging en verkeer zorgen afzonderlijke (synthetische) afdeelingen van het staatsplanbureau voor coördinatie van de verschillende plannen. Hiertoe behooren ook de afdeelingen voor financiering en investeering, binnen- en (gemonopoliseerde) buitenlandsche handel en de afzonderlijke afdeelingen voor arbeid, cultuur en kunst, gezondheidswezen en verdediging. Financiering van de vernieuwing en uitbreiding van het productieapparaat is bij ontstentenis van een kapitaalmarkt niet anders dan een vorm van toewijzing van de noodige goederen en diensten in het kader van het gezamenlijke plan, waardoor de accumulatie van „kapitaal” eveneens geheel wordt beheerscht. (De practische mogelijkheden op dit gebied blijken uit de enorme, snelle uitbreiding van het productieapparaat na de consolidatie van de revolutie).
Terwijl de contrólecijfers van het planbureau aanvankelijk een schema voor het geheele economische leven vormden, kregen deze later het karakter van een vastomlijnd plan een economische begrooting die alle onderdeelen omvat. De voorloopige cijfers van het planbureau doorloopen alle ondergeschikte commissies en bureaux tot de afzonderlijke bedrijven, waar deze onderwerp van bespreking vormen, niet slechts van de planafdeeling, maar van de geheele bedrijfsgemeenschap. Op grond hiervan kan het plan van commentaar worden voorzien of een tegenplan op de grondslag van de aangegeven verdeeling van grond- en hulpstoffen worden ingediend (in de jaren van opbouw vormden deze een belangrijke stimulans voor overschrijding van de oorspronkelijke normen). Op grond van deze commentaren en tegenplannen wordt dan het definitieve plan door de verschillende instanties opgebouwd en tenslotte door het staatsplanbureau aan de regeering ter goedkeuring voorgelegd.
De zelfde instanties hebben de taak van een voortdurende berichtgeving en controle over de uitvoering, zoodat in laatste instantie het staatsplanbureau een geregeld overzicht over de stand van zaken heeft en zoo noodig onmiddellijk kan ingrijpen. Van groot belang is hierbij natuurlijk ook controle van de juistheid der opgaven, daar bewuste of onbewuste verkeerde opgaven het plan ernstig in gevaar kunnen brengen. In de U.S.S.R. is uit propagandistische overwegingen, als stimulans voor de doorvoering van het plan, openbare controle ingeschakeld in de vorm van publicatie van de resultaten der afzonderlijke bedrijven en afdeelingen. Inplaats van het kapitalistisch eigenbelang ontstond hier een „socialistische wedijver” als geheel nieuw element van het economisch leven.
De rentabiliteit mag ook bij de P. niet worden verwaarloosd. Inplaats van de kapitalistische rentabiliteit, die haar uitdrukking vindt in de winst van de particuliere onderneming, treedt hier de maatschappelijke rentabiliteit: het bereiken van de voor de gezamenlijke volkshuishouding meest gunstige resultaten, ten koste van de minst mogelijke offers door elk onderdeel. In de U.S.S.R. wordt deze rentabiliteit gewaarborgd door het financiëele plan de in waarden uitgedrukte tegenpool van het technische plan. Niet voldoen aan dit financiëele plan op eenigerlei wijze, beteekent niet voldoen aan het technische plan wat betreft quantiteit of qualiteit. Het is van belang dat binnen een dergelijke P. de vraag als uitdrukking van de behoefte ondanks het ontbreken van een vrije uitwisseling van vraag en aanbod en de daardoor veroorzaakte reacties, tot haar recht komt. Een voldoende souplesse van het geheele systeem is hiervoor noodzakelijk en wellicht moeilijker te verwezenlijken dan systematische voortbrenging, die ten slotte technisch in principe geen andere is, dan ook binnen het kapitalistisch systeem in de afzonderlijke en zeer gecompliceerde ondernemingen, waar eveneens coördinatie van zeer uiteenloopende takken van voortbrenging plaats vindt (Ford, enz.) in practijk wordt gebracht.
De critiek, die vooral uitgaat van twijfel aan de mogelijkheid van een zoo omvattende calculatie, als voor een doorgevoerde P. voorwaarde is, schijnt in dit verband niet steekhoudend. In de U.S.S.R. wordt aanpassing van de voortbrenging aan de vraag bevorderd, eenerzijds door een zeer uitgebreide openbare critiek, anderzijds door instellingen als bijv. de vrije kolchosmarkt, waarop de boeren hun overschotten mogen verkoopen en waar naast de gebonden prijs van het staatsdistributie-apparaat (de groote winkels) een min of meer vrije prijsvorming ontstaat, die als controle van groote beteekenis is. (De vrije prijs kan lager zijn dan de officiëele, of hooger ingeval van onvoldoende aanbod tegen de officiëele prijs). De ontwikkeling van de P. in de U.S.S.R. is nog geenszins afgesloten en verdient de volle opmerkzaamheid. Elders vindt P. alleen plaats wat betreft afzonderlijke onderdeelen of gebieden van het economisch leven, of als aanvulling en reguleering van principiëel gehandhaafd particulier initiatief op de basis van het privaatbezit. In dit verband vragen in de eerste plaats aandacht de maatregelen in het kader van de corporatieve maatschappij ← in de fascistische landen en het streven van deze landen naar een nationale Bedarfsdeckungswirtschaft, waarbij het particulier initiatief principiëel een belangrijke factor vormt (zie: Fascisme en Nationaalsocialisme). In Duitschland en Italië treedt hierbij in de eerste plaats regeling van de prijzen op de voorgrond, waardoor deze worden losgemaakt van de vrije marktverhoudingen en in dienst gesteld van een reguleering van de voortbrenging en het verbruik.
In Duitschland is daarbij een belangrijke coördinatie tot stand gebracht van de voortbrenging, verwerking en verdeeling van landbouwproducten in de Reichsnährstand. Regeling van de buitenlandsche handel geschiedt in de eerste plaats door toewijzing van devisen. In dit verband verdient vooral ook de poging tot reguleering van het economisch leven door monetaire en financiëele maatregelen de aandacht.
Ter coördinatie van de verschillende maatregelen werd in Duitschland een Vierjahresplan opgesteld, waarbij vooral de voorziening met grondstoffen op de voorgrond staat. Een afzonderlijke waardeering verdient in dit verband de oorlogseconomie ← in de verschillende landen. In de kapitalistische landen gaan verschillende vormen van ordening ← en publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie ← in de richting van P., terwijl ook sommige overheidsbedrijven ← op hun speciale gebied een vorm van P. zijn.
Ook de verschillende door de socialistische partÿen en vakcentralen opgestelde Plannen van de Arbeid ← moeten in dit verband worden genoemd.
Lit.: F. Pollock, Die planwirtschaftlichen Versuche in der Sowjetunion 1917-1927, 1929 ; Die sozialistische Planwirtschaft in der Sowjetunion, Materiaal v. d. delegatie der V.S.S.R. op het Congres van de I.R.I. te Amsterdam 1931, over het thema Planwirtschaft, 1932 ; G. Grinko, Der Fünfjahrplan der U. d. S. S. R., 1930 ; Der zweite Fünf jahrplan der U.d.S.S.R., 1936 ; Die rote Wirtschaft, hrsg. v.
G. Dobbert, 1932 ; R. Schweitzer, Das Experiment der Industrieplanung in der Sowjetunion, 1934 ; A. de Sigalas, Le statut des entreprises gouvernementales en U.R.S.S., 1936 ; L. Zahn-Golodetz, L'économie planifiée en U.R.S.S. et l'économie dirigée aux Etats Unis, 1937 ; M. Kaufmann, Organisation und Regulierung des Aussenhandels der U.d.S.S.R., 1925 Ï S. Teitelbaum, La politique commerciale de l’U.R.S.S., 1934 ; G.
D. H. Cole, Principlee of economic planning, 1935 ; D. Radulescu, Introduction à l’économie dirigée, 1937 ; F. Behrens, W. Kolbe, H.
Martzloff, Der Vierjahresplan, 1939 ; Der Vierjahresplan, Zeitschr. f. nat. soz. Wirtschafspolitik ; F. E. Lawley, The growth of collective economy, 1938/39.
