Het woord ideaal is eenerzijds van het woord idee, en anderzijds van het woord begrip wel te onderscheiden.
Onder idee verstaan wij hier de gedachte van een ding in den denkenden geest des menschen. Zulk een gedachte gaat aan het bestaan van het ding zelf vooraf. Zij komt op in en wordt gevormd door ’s menschen ziel. De idee van een kunstenaar bijv. is het plan, het bestek, de schets, die hij zich te voren gedacht heeft en aan het bestaan van het kunstwerk ten grondslag ligt. Zoo kunnen wij spreken van de idee van den staat, de maatschappij, de kerk, de wetenschap, de kunst, enz. d. i. de gedachte, die aan den staat, de maatschappij, de kerk, de wetenschap, de kunst ten grondslag ligt. Het woord idee zegt dus wat een ding eigenlijk zijn moet.
Niet wat het is, maar wat het wezen moet; want in werkelijkheid beantwoordt geen enkel ding aan zijn idee, omdat wij bij de realiseering der ideeën van de stof, van de instrumenten en van de omstandigheden afhankelijk zijn. Alleen God is in staat zijn ideeën zuiver te realiseeren, omdat Hij de stof volkomen beheerscht, van geen omstandigheden afhangt en met het heir des hemels en de inwoners der aarde doet naar zijn welbehagen.
Een ideaal is echter nog iets meer. Hier komt de fantasie bij. In ideaal zit wel het woord idee, maar zooals ze door de fantasie van ’s menschen geest wordt omgevormd en aangekleed. Een idee is nog louter een gedachte, een product van ons denken, maar een ideaal is een door de fantasie naar een idee in schoonen vorm voorgesteld, of gefantaseerd beeld, een product dus van onze fantasie. Wanneer de fantasie een idee zóó naar voren schuift en in gefantaseerde vormen voorstelt, dat ze wordt tot een voorwerp van ons streven, dan wordt ze een ideaal. Maar daaruit volgt van zelf, dat een ideaal nog minder dan een idee gerealiseerd d. i. verwerkelijkt kan worden.
Een ideaal komt nooit zóó in de werkelijkheid voor, omdat het niet uit de werkelijkheid is afgeleid, maar door de fantasie uit de idee is gevormd, en in een fantasiebeeld d. i. in een gefantaseerde werkelijkheid is voorgesteld. Het is een, door de fantasie, niet overeenkomstig de werkelijkheid, maar overeenkomstig de idee, gevormde werkelijkheid. Iemand, die zich in zijn jeugd als ideaal voorstelde om predikant of officier te worden, zal later, indien hij zijn doel bereikt, ervaren, dat de werkelijkheid niet aan het ideaal, dat hij zich gefantaseerd had, beantwoordt.
Ideaal is alzoo niet alleen van idee, maar ook van begrip wel te onderscheiden. Bijvoorbeeld, de idee van vrijheid zegt, wat de vrijheid naar haar innerlijken aard inhoudt en wezen moet. Het ideaal der vrijheid is het fantasiebeeld der vrijheid, dat wij ons droomen en tot voorwerp van ons streven maken, terwijl ze nooit zoo in de werkelijkheid voorkomt. Het begrip der vrijheid is het beeld der vrijheid, dat wij ons door bestudeering der werkelijkheid gevormd hebben. Een idee is het voorbeeld van een ding in den denkenden geest van den mensch. Een begrip daarentegen is een afdruk der dingen in den kennenden geest des menschen. Een idee kan ons bezielen, en een ideaal begeisteren, het gemoed beroeren, maar een begrip is product van het ontledend verstand en alzoo een abstracte, koude gedachte.
