De geboortedatum van Jezus is onbekend. Dat de kerk aan het begin van de vierde eeuw de vijfentwintigste december vastlegde, was - zoals zo vaak - vanwege een populair heidens gebruik, in dit geval de viering van de geboorte van de onoverwinnelijke zonnegod Mithras.
Het omvormen van voorchristelijke gewoonten - ook de versierde dennenboom hoort daarbij - werd echter door fundamentalistische christenen als ‘heidense klucht’ (pelgrimsvader William Badford) er varen en was hun lange tijd een gruwel, omdat het volledig afweek van de werkelijke inhoud van de kerstgedachte. Maar dat kon op den duur niet de intocht van de witbehaarde heer in het rode pak op de met cadeaus volgepakte slede verhinderen, noch het gepieker van de filosoof Ludwig Wittgenstein (1889-1951): ‘Mogelijkerwijze is er nog een andere, onbekende en raadselachtige wereld. Tot deze wereld zou de kerstman kunnen behoren. Zijn bestaan kunnen we daarom niet uitsluiten.’
De eigenlijke elementen van het bijgeloof rondom Kerstmis zijn in de vergetelheid geraakt. ‘In Noord-Duitsland,’ meldt Ludwig Strackerjan in een verslag over de gebruiken in het voormalige hertogdom Oldenburg, ‘heet de kerstavond vollebuiks- of dikbuiksavond (...) Wie op kerstavond veel eet, die zal een goed jaar tegemoet gaan.’ Het geliefde feest had ook zijn griezelige kanten, want de heilige nacht was gelijktijdig ook de nacht van de hoofdgeesten, zodat er trollen, heksen, weerwolven, en ook de duivel, door de duisternis dwaalden.
→ Jaarwisseling, →Joelfeest.
